Καλοκαίρι 2015: ο Στέλιος Μάντζαρης υποδέχεται στο ξενοδοχείο του, στο χωριό Βάρος τής Λήμνου, ένα ζευγάρι Αυστραλών, τον Στέφαν και τη Σάντρα Λι, που του είχαν τηλεφωνήσει από τη Θεσσαλονίκη λίγες ημέρες πριν, έχοντας μόλις προσγειωθεί στο αεροδρόμιο «Μακεδονία» μετά από διαδοχικές πτήσεις από την Ωκεανία. Καθώς ο έλληνας ξενοδόχος συζητάει με τη Σάντρα τούς λόγους τής επίσκεψής τους στο νησί, την προσοχή τού Στέφαν τραβούν κάποιες παλιές φωτογραφίες. Ο άντρας κοιτάζει προσεκτικά τα ασπρόμαυρα πρόσωπα που έχουν παγώσει στον χρόνο, πάνω σε ένα μπάνερ αφιερωμένο στη μάχη τής Καλλίπολης και στην παρουσία τού Εκστρατευτικού Σώματος Αυστραλίας και Νέας Ζηλανδίας (ANZAC) στη Λήμνο, κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Ξαφνικά, ο άντρας βουρκώνει… Τον πλησιάζουν και, αρχικά αμίλητος, τους δείχνει μια νοσοκόμα στη φωτογραφία, κοιτάζοντας με έμφαση τη γυναίκα του. «Αυτή είναι» της λέει. «Η προγιαγιά μου».
Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Στέλιος Μάντζαρης βιώνει τέτοιο περιστατικό. Το 2014 βλέπει έναν πανύψηλο άντρα ιρλανδικής καταγωγής, «θηρίο δύο μέτρα», να στέκεται εμφανώς συγκινημένος μπροστά σε μια πόρτα στον προαύλιο χώρο ενός από τα καταλύματα του ξενοδοχείου. Έναν αιώνα πριν, όταν άνοιγε αυτή η πόρτα, ο επισκέπτης δεν έμπαινε σε ξενοδοχείο, αλλά σε μια κλινική τού πρώτου παγκοσμίου πολέμου. Ο παππούς τού άντρα είχε πολεμήσει στην Καλλίπολη, ως μέλος τού σώματος από το Ηνωμένο Βασίλειο, και είχε νοσηλευτεί σε αυτήν την κλινική. Ο άντρας έφτασε μέχρι τη Λήμνο, αναζητώντας τα ίχνη εκείνου του νεαρού στρατιώτη που ήταν ο παππούς του – και τα βρήκε.
Δεκατρείς τόποι με το όνομα «Λήμνος» στην Αυστραλία, χιλιάδες αυστραλοί τουρίστες στο νησί
Τα ιστορικά μονοπάτια τού νησιού και η στενή σχέση που ανέπτυξε με την Αυστραλία (όπου υπάρχουν δεκατρείς τόποι με το όνομα «Λήμνος», οδοί και πλατείες) και με τη Νέα Ζηλανδία προσελκύουν κάθε χρόνο χιλιάδες επισκέπτες από αυτές τις χώρες. Κάποιοι καταφθάνουν στο νησί αναζητώντας ψήγματα της ιστορίας των ANZAC μέσα σε ό,τι έχει σωθεί, είτε ως φυσική παρουσία, υποδομή και αντικείμενο είτε ως μνήμη και μαρτυρία. Άλλοι αναζητούν τους τάφους των προγόνων τους στα δύο συμμαχικά νεκροταφεία (στην Πορτιανού και τον ανατολικό Μούδρο), καθώς στα νοσοκομεία που στήθηκαν στη Λήμνο άφησαν την τελευταία τους πνοή (είτε τραυματισμένοι είτε υποφέροντας από μεταδοτικές ασθένειες) εκατοντάδες νέοι άνθρωποι, που γεννήθηκαν χιλιάδες μίλια μακριά (148 αυστραλοί και 76 νεοζηλανδοί στρατιώτες είναι θαμμένοι στο νησί).
Η Λήμνος είναι γεμάτη ιστορίες που φτάνουν μέχρι το σήμερα, κάνοντας τα σχεδόν 110 χρόνια να φαίνονται λίγα… Ακόμα και ο «Duffy», ο γάιδαρος που χρησιμοποίησε ο John Simpson Kirkpatrick Simpson, θρύλος για τη γενναιότητα και την αυταπάρνησή του μεταξύ των Αυστραλών, για τους τραυματίες που έσωσε στην Καλλίπολη, μεταφέροντάς τους με κίνδυνο της ζωής του στην πλάτη τού ζωντανού, λέγεται (αν και είναι αδύνατο να επιβεβαιωθεί) πως ήταν… Λημνιός.
Στο νησί έχουν αναπτυχθεί εδώ και χρόνια ο «πολεμικός τουρισμός» και ο «σκοτεινός τουρισμός», προϊόν που παρουσιάστηκε πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη, με την ευκαιρία τής συμμετοχής τού συλλόγου «Φίλοι των Anzac από τη Λήμνο» στην 37η Philoxenia. Μάλιστα, το προϊόν αυτό «παντρεύεται» και με την τεχνολογία, καθώς εσχάτως έχουν δημιουργηθεί σχετικές ψηφιακές διαδρομές με τη χρήση εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας. Ο Στέλιος Μάντζαρης, ως πρόεδρος του συλλόγου (που είναι ο μοναδικός τού είδους του και διοργανώνει πληθώρα εκδηλώσεων και εκπαιδευτικών επισκέψεων στο νησί), είχε μέσα στο τριήμερο της έκθεσης δεκάδες συναντήσεις με εκπροσώπους φορέων και απλούς επισκέπτες, οι οποίοι ήθελαν να μάθουν περισσότερα για όσα συμβαίνουν και όσα σχεδιάζονται στη Λήμνο. Όπως είπε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, το τελευταίο προπανδημικό έτος, το 2019, το 17% των τουριστικών αφίξεων στο νησί (ήτοι, περίπου 20.000 άτομα) ήταν Αυστραλοί και η προοπτική για αύξηση των επισκεπτών είναι θετική.
Από τα τσαρούχια και το γρόσι στα φράγκικα ρούχα και την αγγλική λίρα
Πώς όμως βρέθηκαν αυτοί οι άνθρωποι από τις μακρινές γενέτειρές τους σε ένα νησί τού Βόρειου Αιγαίου;
Ήταν Μάρτιος του 1915, όταν 3.200 (αρχικά) αυστραλοί στρατιώτες, αλλά και νοσοκόμες και ιατρικό προσωπικό κατέφθασαν στη Λήμνο. Το νησί θα λειτουργούσε στο επόμενο διάστημα ως βάση για την προετοιμασία τους για την απόβαση στην Καλλίπολη, η οποία βρισκόταν σε απόσταση μόλις 90 μιλίων από τη Λήμνο, αλλά και για τη συγκέντρωση προμηθειών, τη νοσηλεία και την εύρεση καταφυγίου, όταν χρειαζόταν. Μέχρι τις 21 Απριλίου το λιμάνι τού Μούδρου είχε γεμίσει με πλοία: 200 από αυτά είχαν συγκεντρωθεί εκεί, απ’ όπου αναχώρησαν για την Καλλίπολη, στην Τουρκία, το απόγευμα της 24ης Απριλίου. Στη διάρκεια εννέα μηνών υπολογίζεται ότι 50.000 ANZACs πέρασαν από το νησί, με τον αριθμό τους να ξεπερνά τον πληθυσμό του.
Το νησί στο οποίο είχαν φτάσει βρισκόταν έτσι κι αλλιώς υπό μετάβαση. Είχε μόλις πρόσφατα απελευθερωθεί από τους Τούρκους (στις 6 Οκτωβρίου 1912, ημέρα Σάββατο, τα ελληνικά πολεμικά πλοία με το θωρηκτό «Αβέρωφ» καταφθάνουν και ο ναύαρχος Κουντουριώτης ζητά από τον τούρκο διοικητή την άμεση παράδοση της Λήμνου), το νόμισμα συναλλαγής ήταν ακόμη το γρόσι και οι ντόπιοι εξακολουθούσαν να φορούν τσαρούχια. Οι δε μεταδοτικές ασθένειες αφθονούσαν – όπως σημείωσε ο κ. Μάντζαρης, τον Αύγουστο του 1915 το 70% του πληθυσμού τής Λήμνου υπολογίζεται ότι έπασχε από διάρροια και διφθερίτιδα. Η έλευση των ξένων στρατευμάτων στο νησί προκαλεί μεγάλες αλλαγές.
«Όταν ήρθαν τα στρατεύματα στη Λήμνο επηρέασαν σημαντικά τον πολιτισμό, με δεδομένο ιδίως ότι πολλοί ξένοι στρατιώτες έφυγαν μετά το 1919, πολύ αφότου ολοκληρώθηκε η απόβαση στην Καλλίπολη. Ουσιαστικά η παραμονή Αυστραλών και Νεοζηλανδών, αλλά και Εγγλέζων, Γάλλων και Ινδών έφερε στη Λήμνο την τελευταία λέξη τού σύγχρονου πολιτισμού. Οι νέοι άρχισαν να φορούν φράγκικα ρούχα και να χορεύουν φράγκικους χορούς, ενώ βασικό νόμισμα για τις συναλλαγές έγινε η βρετανική λίρα, αντί για το γρόσι που κυριαρχούσε μέχρι τότε. Οι Αυστραλοί βρήκαν στη Λήμνο κάτι που τους θύμιζε πολύ την πατρίδα τους: έναν ξερότοπο. Οι Άγγλοι, αντίθετα, ζούσαν ήδη επί δεκαετίες τη βιομηχανική επανάσταση, οι πιο πολλοί εξ αυτών ήταν βιομηχανικοί εργάτες, οπότε η κατάσταση στο νησί σίγουρα τους αιφνιδίασε. Πέραν της επίδρασής τους στον πολιτισμό, οι μηχανικοί των ξένων στρατευμάτων βοήθησαν ώστε να ανοιχτούν περισσότερα πηγάδια για νερό στο νησί» επισήμανε ο κ. Μάντζαρης, προσθέτοντας ότι οι δεσμοί που αναπτύχθηκαν μεταξύ Ελλήνων και Αυστραλών με την ευκαιρία τής μάχης τής Καλλίπολης έδωσαν το έναυσμα για το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα των Λημνιών προς την Ωκεανία.
Το αφαλατωτήριο και οι ψηφιακές διαδρομές
Σήμερα το νησί κεφαλαιοποιεί την ιστορία και τη μνήμη, αξιοποιώντας και την τεχνολογία. Το καλοκαίρι παρουσιάστηκαν σε τρεις ελληνοαυστραλούς βουλευτές, μεταξύ των οποίων και ο πρώην αναπληρωτής πρωθυπουργός τής Αυστραλίας, Μάικλ Μακόρμικ, οι «Ψηφιακές διαδρομές ιστορικού τουρισμού στη Λήμνο», από τον σύλλογο «Φίλοι των Anzac από την Λήμνο». Πρόκειται για έργο χρηματοδοτούμενο από το ΕΣΠΑ και προβλέπει, μεταξύ άλλων, τη δημιουργία ολοκληρωμένου συστήματος προσωποποιημένης ξενάγησης και καθοδήγησης επισκεπτών με χρήση τεχνολογιών επαυξημένης και εικονικής πραγματικότητας (ΑR/VR), αλλά και τη χάραξη εξατομικευμένων προτάσεων διαδρομών ανά επισκέπτη στη Λήμνο.
Περιηγούμενοι σε 40 σημεία ενδιαφέροντος στον κάμπο τού Μούδρου, οι επισκέπτες μπορούν να «μπουν» σε νοσοκομεία εκείνης της εποχής ή σε στρατιωτικούς κοιτώνες και κουζίνες, να επισκεφτούν τα σημεία όπου γίνονταν δοκιμές για την απόβαση στην Καλλίπολη, αλλά και να δουν το εν μέρει σωζόμενο αφαλατωτήριο των Συμμάχων, όπου το θαλασσινό νερό μετατρεπόταν σε πόσιμο και από εκεί μεταφερόταν μέσω των μικρών λιμανιών τής Λήμνου στους χιλιάδες στρατιώτες στην Καλλίπολη. Στο μεταξύ, στα σκαριά βρίσκεται και η δημιουργία ανοιχτού μουσείου (open air museum), που σκοπό έχει να αναδείξει τον σημαντικό ρόλο τής Λήμνου ως βάσης για την εκστρατεία των ANZAC, με χρηματοδότηση, κατά τον κ. Μάντζαρη, και από την αυστραλιανή πλευρά.
