H Ξένια Ελευθερίου, επιστημονική υπεύθυνη του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, στο νέο της βιβλίο με τίτλο «Ιχνηλασία της τοπικής εβραϊκής ιστορίας» αναδεικνύει την έλλειψη εκπαίδευσης σχετικά με το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Κατ’ αρχάς, πώς σας ήρθε, κυρία Ελευθερίου, να ασχοληθείτε με την εβραϊκή ιστορία της Θεσσαλονίκης και του Ολοκαυτώματος; Υπάρχει κάποια σχέση;
Όλα ξεκίνησαν όταν ήμουν ακόμη προπτυχιακή φοιτήτρια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και παρακολουθούσα τα μαθήματα του τέως κοσμήτορα και ομότιμου καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, Δημήτρη Κ. Μαυροσκούφη, ο οποίος προλογίζει το βιβλίο. Ως διδάκτοράς του, συγκρότησα την επιστημονική μου προσωπικότητα στο πλευρό του, από τη στιγμή που και στον μεταπτυχιακό κύκλο σπουδών μου ασχολήθηκα συστηματικά με την τοπική εβραϊκή ιστορία, τον αντισημιτισμό, τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος και τη Μουσειοπαιδαγωγική.
Η μεταπτυχιακή εργασία μου υπό τον τίτλο «Η δημόσια ιστορία ως συγκρουσιακό θέμα: το Ολοκαύτωμα των ελλήνων Εβραίων στο διαδίκτυο» βραβεύτηκε το 2019 από την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης με την υποτροφία αριστείας Αλμπέρτος Ναρ, έπειτα από αξιολόγηση από τους καθηγητές Βασίλειο Γούναρη, Γεώργιο Αντωνίου και Στράτο Δορδανά και δημοσιεύτηκε το 2019 από τις Εκδόσεις Ταξιδευτής στη σειρά «Έκκεντρη ιστορία – Ιστορία από το περιθώριο», την οποία διευθύνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αιγαίου Γιώργος Κόκκινος (από τους πρωτοπόρους στην πραγμάτευση αυτών των θεμάτων).
Αν έχω καταλάβει καλά, βασικό συμπέρασμα της έρευνάς σας είναι ότι οι εκπαιδευτικοί της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στους νομούς Θεσσαλονίκης, Χαλκιδικής, Πιερίας και Σερρών δεν διδάσκουν, στην πλειονότητά τους, το Ολοκαύτωμα;
Η έρευνα σχετίζεται με τη διερεύνηση των απόψεων των μαθητών (1.135 υποκείμενα) και των εκπαιδευτικών που διδάσκουν Ιστορία (145 υποκείμενα) σε 19 γυμνάσια και 19 λύκεια της Κεντρικής Μακεδονίας (νομοί Σερρών, Πιερίας και Χαλκιδικής) και, κυρίως, στον νομό Θεσσαλονίκης μέσω της εξέτασης ερωτηματολογίων, φύλλων εργασίας και συνεντεύξεων. Παρότι η πλειονότητα των εκπαιδευτικών εκφράζει θετική στάση για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος (σε ποσοστό 92,4% – 134 άτομα), δηλώνοντας ότι «η διδασκαλία του Ολοκαυτώματος είναι απαραίτητη», οι εκπαιδευτικοί απαντούν σε ποσοστό 46,4% ότι δεν έχουν προσεγγίσει το Ολοκαύτωμα στην τάξη. Το παραπάνω πόρισμα επιβεβαιώνεται και από τις απαντήσεις των μαθητών, καθώς μόλις το 28,2% (320 μαθητές) δήλωσε ότι άκουσε για πρώτη φορά για το Ολοκαύτωμα των ελλήνων Εβραίων στο μάθημα της Ιστορίας. Αντιθέτως, οι γνώσεις των μαθητών για το Ολοκαύτωμα πηγάζουν κυρίως από τις πηγές της δημόσιας Ιστορίας: το 63,2% των μαθητών δηλώνει ότι πληροφορήθηκε για το Ολοκαύτωμα μέσω μιας ταινίας.
Γιατί πιστεύετε ότι συμβαίνει αυτό; Έχουν δυσκολία να ακουμπήσουν το ιστορικό τραύμα;
Από τις απαντήσεις των εκπαιδευτικών φαίνεται ξεκάθαρα η έλλειψη επιμόρφωσής τους. Μόλις το 16,6% δηλώνει ότι έχει λάβει επιμόρφωση για τη διδακτική προσέγγιση του Ολοκαυτώματος μέσω εκπαιδευτικών σεμιναρίων. Στο πεδίο της ιστορικής εκπαίδευσης, ο χειρισμός της τραυματικής μνήμης και της λήθης για τους έλληνες Εβραίους και το Ολοκαύτωμα συνδέεται με αυτό που ο Μαυροσκούφης έχει ονομάσει «καταστροφική διδακτική» (δηλαδή, αυτή που εξαφανίζει ανεπιθύμητες για την επίσημη μνήμη και την ομογενοποιητική εθνικιστική φαντασίωση αποκλίσεις από το κυρίαρχο εθνικό αφήγημα). Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και ένα ποσοστό της τάξης του 57,9% των εκπαιδευτικών (89 άτομα) που δηλώνει ότι δεν έχει επισκεφθεί ποτέ το Εβραϊκό Μουσείο της Θεσσαλονίκης – οι περισσότεροι από αυτούς, Θεσσαλονικείς. Παράλληλα, ένα 52,2% (71 άτομα) δηλώνει ότι το δίωρο διδασκαλίας που προβλέπει το υπουργείο Παιδείας για την Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος δεν επαρκεί.
Τι άλλα συμπεράσματα προέκυψαν από την έρευνα πεδίου, από την επαφή με τον κόσμο; Τους έκανε εντύπωση το θέμα που επιλέξατε; Είχατε κάποια δυσκολία στη διεξαγωγή της έρευνας;
Με την ανάλυση των ερωτηματολογίων εντόπισα ενδείξεις διαιρεμένης μνήμης και αντίπαλα ερμηνευτικά σχήματα. Ενώ η παραδειγματική λειτουργία του Ολοκαυτώματος ως γενοκτονίας καλεί τους Ευρωπαίους να αναμετρηθούν κριτικά με το ιστορικό τραύμα, κάτι τέτοιο δεν υφίσταται στην ελληνική εκπαίδευση. Το Ολοκαύτωμα δεν έχει αποκτήσει ακόμη κεντρική σημασία στην ιστορική συνείδηση και δεν αποτελεί θεματολογία της ιστορικής μάθησης, παρότι από την 1η Νοεμβρίου του 2005 έχει θεσπιστεί η Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος από τη γενική συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
Πράγματι, προέκυψαν πολλές δυσκολίες κατά τη διεξαγωγή της έρευνας, καθώς πολλοί εκπαιδευτικοί αρνήθηκαν να συμμετάσχουν και ο σύλλογος διδασκόντων σε κάποια σχολεία της Θεσσαλονίκης δεν κατανοούσε τη σημασία της. Επίσης, πολλοί εκπαιδευτικοί θεωρούσαν ότι έχω εβραϊκή καταγωγή ή κάποια σχέση με την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης και ότι αυτό ήταν το κίνητρο της έρευνας, ενώ δεν δίστασαν να διατυπώσουν ακόμη και τη δυσαρέσκειά τους για την επιλογή του θέματος.
Ως επιστημονική υπεύθυνη στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, δέχεστε γκρουπ μαθητών από αυτές τις περιοχές; Σας ρωτώ για να καταλάβω αν λείπει εντελώς η αναφορά στο Ολοκαύτωμα ή αν, έστω, τα παιδιά αποκτούν κάποιες προσλαμβάνουσες από την επίσκεψη στο μουσείο.
Στην έρευνά μου, 757 μαθητές σε σύνολο 1.135 υποκειμένων (ποσοστό 68,3%) απάντησαν ότι δεν έχουν επισκεφτεί ποτέ το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Από το 2023 διεξάγονται ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές δημοτικού και γυμνασίου, ενώ υπάρχει διαθέσιμο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που αφορά στην προσέγγιση του Ολοκαυτώματος, με την ανάγνωση παιδικών βιβλίων στην αίθουσα «Χαρτογραφώντας την παιδική ηλικία».
Με τα νέα εκπαιδευτικά προγράμματα που έχω επιμεληθεί από το 2023 δίνουμε το κίνητρο σε ακόμη περισσότερα σχολεία να επισκεφθούν το μουσείο και να έρθουν σε άμεση επαφή με την τοπική εβραϊκή ιστορία και με τα τραυματικά γεγονότα του Ολοκαυτώματος. Στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης πραγματοποιούνται και ειδικά διαμορφωμένες εκπαιδευτικές ξεναγήσεις, διαφοροποιημένες για μαθητές δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου. Δεχόμαστε καθημερινά πολλά σχολεία απ’ όλη την Ελλάδα και από τις δύο βαθμίδες της εκπαίδευσης. Επιπλέον, το μουσείο διαθέτει ψηφιακή ξενάγηση σε οθόνες αφής με γυαλιά VR, που δίνει την ευκαιρία στους μαθητές να γνωρίσουν σημαντικά τοπόσημα της Θεσσαλονίκης που συνδέονται με την εβραϊκή ιστορία.
Ποια προγράμματα για μαθητές διαθέτει το Εβραϊκό Μουσείο, τα οποία λειτουργούν συμπληρωματικά στη δημόσια εκπαίδευση;
Αυτήν τη στιγμή στο μουσείο πραγματοποιείται το μουσειοπαιδαγωγικό πρόγραμμα με τίτλο «Εβραϊκές γιορτές στα τραπέζια της Θεσσαλονίκης», το οποίο απευθύνεται σε μαθητές της πέμπτης και έκτης τάξης του δημοτικού. Στα μέσα Φεβρουαρίου εγκαινιάζουμε ένα νέο εκπαιδευτικό πρόγραμμα –σε συνδιοργάνωση με το Παιδικό Μουσείο Θεσσαλονίκης– με τίτλο «Ο Κάφκα και η κούκλα» για μαθητές δημοτικού και γυμνασίου. Παράλληλα, σε εξέλιξη βρίσκεται το πρόγραμμα φιλαναγνωσίας με θεματική το Ολοκαύτωμα, στο πλαίσιο του οποίου το μουσείο υποδέχεται μαθητές δημοτικού με ένα διαφορετικό βιβλίο παιδικής λογοτεχνίας για την προσέγγιση του Ολοκαυτώματος μέσω της τέχνης.
Επίσης, στη διάρκεια περιοδικών εκθέσεων οργανώνονται εκπαιδευτικές ξεναγήσεις για μαθητές γυμνασίου και λυκείου. Αυτήν την περίοδο έχει σχεδιαστεί μια ειδικά διαμορφωμένη ξενάγηση για μαθητές γυμνασίου και λυκείου για τη φωτογραφική έκθεση «Στιγμιότυπα κατακτητών 1941-1944. Η Συλλογή Ασσαέλ».
