Στη Μακεδονία διατηρείται ακόμη και στις ημέρες μας το πανάρχαιο έθιμο «Για βρεξ’ Απρίλη μ». Το έθιμο αυτό γιορτάζεται την τρίτη ημέρα του Πάσχα και σ’ αυτό συμμετέχουν χορευτικά συγκροτήματα απ’ όλη την Ελλάδα.

Συγκεκριμένα, στη Θάσο, στην κοινότητα Λιμεναρίων, διατηρείται το πανάρχαιο έθιμο «Για βρέξ Απρίλη μ», που γιορτάζεται την Τρίτη του Πάσχα. Οι κάτοικοι της κοινότητας και οι επισκέπτες το γιορτάζουν με δημοτικούς χορούς, ενώ σε μεγάλα τσουκάλια μαγειρεύεται κρέας με ρύζι που στη συνέχεια μοιράζεται στους συγκεντρωμένους.

Στην Κεντρική Μακεδονία (εν προκειμένω, στην Καστανούσα του δήμου Σιντικής, στις Σέρρες) αναβιώνουν οι «αβγομαχίες», που γίνονται τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα. Το έθιμο βρίσκει τις ρίζες του στον ελληνικό Πόντο και συμβολίζει την Ανάσταση του Κυρίου και τη σύγκρουση του καλού με το κακό. Η προετοιμασία των αυγών ξεκινά από τον Μάρτιο, με τους συμμετέχοντες στον διαγωνισμό να ταΐζουν τις κότες τους μόνο με καθαρό σιτάρι και λίγη άμμο, για να κάνουν αβγά με γερό τσόφλι (βασικός κανόνας του εθίμου είναι η αποκλειστική χρήση αβγών κότας). Καθένας που συμμετέχει στην «αβγομαχία» έχει στη διάθεσή του 30 αβγά, ενώ νικητής αναδεικνύεται εκείνος που έχει τα λιγότερα σπασμένα αβγά.

Το χωριό είναι το μοναδικό στον κόσμο που έχει το δικαίωμα να φιλοξενεί τμήμα του Τιμίου Σταυρού που έρχεται από τη μονή Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους. Το Τίμιο Ξύλο φιλοξενείται στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία από την Κυριακή των Βαΐων μέχρι τη Μεγάλη Δευτέρα και προσελκύει πλήθος πιστών, που έρχεται για να προσκυνήσει και να παρακολουθήσει τις λειτουργίες που τελούνται στη Χάρη Του. Το έθιμο μετράει περισσότερα από 250 έτη ζωής και γίνεται σε ανάμνηση της σωτηρίας του χωριού από θανατηφόρα αρρώστια.

Στην Ιερισσό της Χαλκιδικής έχουν το έθιμο «Του μαύρου νιου τ’ αλώνι», που γιορτάζεται την Τρίτη του Πάσχα. Μετά την επιμνημόσυνη δέηση, οι πρεσβύτεροι αρχίζουν τον χορό. Σιγά σιγά πιάνονται όλοι οι κάτοικοι και συχνά ο χορός έχει μήκος ακόμη και τετρακοσίων μέτρων. Τραγουδούν και χορεύουν όλα τα πασχαλινά τραγούδια και τελειώνουν με τον «καγκέλευτο» χορό, ως αναπαράσταση της σφαγής τετρακοσίων Ιερισσιωτών από τους Τούρκους κατά την επανάσταση του 1821. Ο χορός περνά κάτω από δάφνινη αψίδα, όπου στέκονται δύο παλικάρια με υψωμένα σπαθιά, και στη μέση του τραγουδιού διπλώνεται στα δύο, με τους χορευτές να περνούν ο ένας απέναντι από τον άλλο για τον τελευταίο χαιρετισμό.

Τη δεύτερη μέρα του Πάσχα στα Γιαννιτσά τού νομού Πέλλας αναβιώνει το έθιμο «Κουνιές» (όπως και στην Κύθνο). Το έθιμο αυτό καθιερώθηκε, επειδή η αιώρηση (το κούνημα) θεωρούταν ότι γινόταν «σε καλό» (υπέρ υγείας και πλούσιας σοδειάς). Οι κούνιες αυτές στήνονταν παλιά σε μεγάλα δέντρα, είτε στις γειτονιές των οικισμών είτε στα προαύλια των εκκλησιών. Μάλιστα, σύμφωνα με τις σωζόμενες μαρτυρίες, το κούνημα γινόταν ανά άτομο.

Στην Ανατολική Μακεδονία, στη δημοτική κοινότητα Κρηνίδων του δήμου Καβάλας, τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα αναβιώνουν οι «αυγομαχίες». Οι κάτοικοι της περιοχής, με ιδιαίτερη φροντίδα, παρουσιάζουν τα αυγά τους και ξεκινούν μιαν ιδιόμορφη «μάχη» τσουγκρίσματος. Νικητής είναι αυτός που θα έχει στην κατοχή του τα λιγότερα σπασμένα αυγά. Η προετοιμασία ξεκινά εβδομάδες πριν, με τη συγκέντρωση των καλύτερων αυγών από κότες και φραγκόκοτες.

Στη δημοτική κοινότητα Ελευθερών, στη Νέα Πέραμο Καβάλας, την τρίτη ημέρα του Πάσχα αναβιώνουν τα παραδοσιακά «Μαζίδια». Πρόκειται για ένα έθιμο που χρονολογείται από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Οι πιστοί μεταφέρουν εν πομπή τα εικονίσματα από τη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Ταξιάρχη, την παλαιότερη εκκλησία της περιοχής, στα «Μαζίδια», όπου βρίσκεται το γραφικό ξωκλήσι των Αγίων Ραφήλ, Ειρήνης και Νικολάου. Στη συνέχεια, στην πλατεία του παλιού παραδοσιακού οικισμού, στήνεται μεγάλο γλέντι. Τον χορό σέρνει ο ιερέας και ακολουθούν οι κάτοικοι του χωριού, που χορεύουν και τραγουδούν τρία συγκεκριμένα τραγούδια που διασώθηκαν στο πέρασμα των χρόνων.

Στην περιοχή της Δράμας, τον δικό της χαρακτήρα έχει η Δευτέρα του Θωμά στους Σιταγρούς, όπου οι εκεί εγκατεστημένοι Πόντιοι συνεχίζουν πανάρχαια έθιμα των κοιτίδων τους (όπως επισκέψεις στα μνήματα, με διανομή κόκκινων αυγών και γλυκισμάτων και με τραγούδια –έθιμα με καθαρά αρχαϊκή μορφή και με συνακόλουθες μεταφυσικές δοξασίες και αντιλήψεις).

Στη δυτική Μακεδονία, Ανάσταση στο νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου κάνουν οι κάτοικοι της Κοζάνης: συγκεντρώνονται γύρω από το μνήμα του νεκρού τους και, με αναμμένη τη λαμπάδα, περιμένουν το «Χριστός Ανέστη». Δεν ξεχνούν, μάλιστα, να αφήσουν ένα κόκκινο αυγό στο μνήμα, για να «χορτάσει» το χαμένο μέλος της οικογένειας…

Στη Θράκη ένα από τα έθιμα είναι το κάψιμο του Ιούδα: οι νεότεροι (συνήθως), αφού φτιάξουν το ομοίωμα του Ιούδα, το περιφέρουν από σπίτι σε σπίτι και ζητούν κλαδιά. Τη Μεγάλη Παρασκευή, μετά την περιφορά του Επιταφίου, θα βάλουν φωτιά στα κλαδιά αυτά και θα κάψουν τον Ιούδα. Συνηθίζεται μέρος της στάχτης αυτής να το ρίχνουν στα μνήματα.

Παράλληλα, στη Θράκη και στη Μακεδονία νέες γυναίκες, φορώντας την παραδοσιακή ενδυμασία που ονομάζεται «Λαζαρινή», πηγαίνουν στα γύρω χωριά, τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια του Πάσχα.

Σημαντικό έθιμο στην Αράχωβα είναι η περιφορά της εικόνας του Αγίου Γεωργίου. Ανήμερα του Πάσχα, ντόπιοι ντυμένοι με παραδοσιακές στολές περιφέρουν την εικόνα του αγίου, ενώ την επόμενη ημέρα πραγματοποιείται ο αγώνας των γερόντων: άνδρες μεγάλης ηλικίας ξεκινούν έναν αγώνα σε ανηφορικό δρόμο, από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου ώς τον παρακείμενο λόφο. Πίσω τους ακολουθούν χορευτικά συγκροτήματα που τους συνοδεύουν, ενώ ακολουθούν και άλλες δοκιμασίες και αγωνίσματα, που ονομάζονται «κλέφτικα», όπως το σήκωμα της πέτρας.

Στο νησί της Πάτμου υπάρχει χρόνια τώρα το έθιμο του νιπτήρα – μια αναπαράσταση του νιπτήρα που τέλεσε ο Ιησούς στους μαθητές του μετά τον μυστικό δείπνο. Γίνεται το μεσημέρι κάθε Μεγάλης Πέμπτης, στη πλατεία Ξάνθου, μπροστά στο δημαρχείο, όπου έχει στηθεί από νωρίς το σκηνικό. Τους ρόλους των δώδεκα αποστόλων υποδύονται μοναχοί ή κληρικοί, τον ρόλο του Χριστού ο ηγούμενος της μονής Θεολόγου και τον ρόλο του ευαγγελιστή ένας κληρικός. Η αναπαράσταση γίνεται μέσα σε αυστηρά μοναστηριακό κλίμα, με τον Απόστολο Πέτρο και τον Ιούδα ως «πρωταγωνιστές» μέχρι την ώρα που ο ηγούμενος θα ραντίσει συμβολικά τα πόδια των μοναχών με νερό. Η πομπή ξεκινά και επιστρέφει στο μοναστήρι.

Στην Πάτμο την Κυριακή του Πάσχα, στο μοναστήρι της Πάτμου, γίνεται και η δεύτερη Ανάσταση, κατά την οποία το αναστάσιμο ευαγγέλιο διαβάζεται σε επτά γλώσσες, ενώ από τον ηγούμενο μοιράζονται κόκκινα αυγά στους πιστούς.

Στην Ύδρα έχουν ένα ξεχωριστό έθιμο τη Μεγάλη Παρασκευή: εκεί, στη συνοικία Καμίνι, ο Επιτάφιος μπαίνει στη θάλασσα και διαβάζεται η ακολουθία του. Στη συνέχεια οι Επιτάφιοι τεσσάρων ενοριών συναντώνται στο κεντρικό λιμάνι, δίνοντας ένα ιδιαίτερο χρώμα. Την ώρα της Ανάστασης βαρελότα φωτίζουν τη νύχτα.

Η κατανυκτική ατμόσφαιρα και οι ιδιαιτερότητες του ζακυνθινού Πάσχα με τα ιδιόμορφα «αντέτια» (έθιμα) το κάνουν να είναι ξεχωριστό σε όλη την Ελλάδα. Το μεσημέρι τής Μεγάλης Παρασκευής πλήθος πιστών συμμετέχει στην περιφορά του Εσταυρωμένου, που διασχίζει όλη την πόλη. Στις 2 μ.μ., στον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου του Μώλου, εκτός από τον Εσταυρωμένο λιτανεύεται και η εικόνα τής «Mater Dolorosa» (δηλαδή, της Παναγίας του Πάθους). Η λιτανεία διασχίζει σχεδόν όλη την πόλη και επιστρέφει στην πλατεία Σολωμού, όπου, πάνω σε βάθρο, ο μητροπολίτης ευλογεί τον κλήρο και τον λαό με τον Εσταυρωμένο. Η λιτανεία καταλήγει στον ίδιο ναό, όπου γίνεται η εναπόθεση του Χριστού στον Επιτάφιο.

Στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων η περιφορά του Επιταφίου, σύμφωνα με παμπάλαιο τοπικό έθιμο, γίνεται τις πρώτες πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου, ενώ με την ανατολή του ηλίου ο δεσπότης σηκώνει την Ανάσταση: με το πρώτο χτύπημα της καμπάνας αφήνει ελεύθερα άσπρα περιστέρια, ενώ από το καμπαναριό πετάνε στον δρόμο πήλινες στάμνες. Το ίδιο κάνουν και όλοι οι κάτοικοι του νησιού από τα παράθυρά τους.

Στη Ρόδο τα παιδιά γυρνούν το Μεγάλο Σάββατο από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν τον «Λάζαρο». Το αντίτιμο είναι χρήματα ή αβγά, τα οποία συγκεντρώνουν, για να τα δώσουν αργότερα στους ιερείς. Ένα άλλο έθιμο της ημέρας είναι και τα λεγόμενα «Λαζαράκια»: πρόκειται για πασχαλινά κουλούρια που φτιάχνουν οι νοικοκυρές του νησιού σε στριφτό σχήμα. Τα Λαζαράκια συμβολίζουν το σώμα του Λαζάρου, που ήταν τυλιγμένο σε σάβανο.

Το βράδυ της Ανάστασης, οι πιστοί των ενοριών κατασκευάζουν φωτεινά «αερόστατα», τα οποία απελευθερώνουν, ώστε να πετάξουν ψηλά στον ουρανό. Πρόκειται για ένα από τα εντυπωσιακότερα και πιο φαντασμαγορικά πασχαλιάτικα έθιμα της χώρας μας.

Οι πιστοί των πέντε ενοριών τού Λεωνιδίου έχουν προετοιμαστεί κατάλληλα για εκείνη την κρίσιμη στιγμή, έχοντας ήδη κατασκευάσει τους εκατοντάδες «αφανούς», όπως αποκαλούν τα χάρτινα αερόστατα. Μόλις οι ιερείς αναγγείλουν το «Χριστός Ανέστη», ανάβουν τις ποτισμένες με πετρέλαιο και λάδι «κολλημάρες» και περίπου 600 πολύχρωμα αερόστατα ανυψώνονται, κατακλύζοντας τον ουρανό πάνω από την πόλη (κάποια, βέβαια, χάνουν τον δρόμο για τα ψηλά, καθώς μπλέκονται στα ηλεκτροφόρα καλώδια ή καίγονται από τις υπερμεγέθεις «κολλημάρες»).

Αυτοί που για οποιονδήποτε λόγο δεν καταφέρνουν να ανυψώσουν τους «αφανούς» τους «στιγματίζονται» και την επόμενη ημέρα, μετά τις πασχαλινές ευχές, δέχονται τα πειράγματα των ανταγωνιστών τους. Κίνδυνος για φωτιά δεν υπάρχει, αφού, σύμφωνα με την παράδοση, όποιες κι αν είναι οι καιρικές συνθήκες στο Λεωνίδιο, ο καιρός αλλάζει την ώρα της Ανάστασης, με νηνεμία και ένα ελαφρό δυτικό αεράκι που σπρώχνει τα αερόστατα προς τη θάλασσα.

Σύμφωνα με μελετητές της τοπικής ιστορίας, το έθιμο έφεραν οι πολυταξιδεμένοι ναυτικοί του Λεωνιδίου από τη μακρινή Κίνα και την Ιαπωνία.

Στην Καλαμάτα την Κυριακή του Πάσχα, αναβιώνει ένα ξεχωριστό τοπικό έθιμο, ο «σαϊτοπόλεμος», οι ρίζες του οποίου εντοπίζονται στους απελευθερωτικούς αγώνες του 1821. Οι διαγωνιζόμενοι, «οπλισμένοι» με σαΐτες που έχουν κατασκευάσει μόνοι τους, από χαρτονένιους σωλήνες γεμισμένους με μπαρούτι, αρχίζουν την εκτόξευση και ξεσηκώνουν το πλήθος που παρακολουθεί.

Σύμφωνα με την παράδοση, οι Μεσσήνιοι χρησιμοποίησαν τις σαΐτες, για να αναχαιτίσουν το ιππικό των Τούρκων. Ο δυνατός θόρυβος και ο κρότος που προκάλεσαν τρόμαξαν τα άλογα τόσο πολύ, που έριξαν κάτω τους αναβάτες τους και έφυγαν φοβισμένα. Οι σαΐτολόγοι προετοιμάζονται όλον τον χρόνο για εκείνη την ημέρα.

Οι συμμετέχοντες χωρίζονται σε ομάδες των 10-15 ατόμων, οι οποίες διαθέτουν λάβαρο, σαλπιγκτή και επικεφαλής. Πολλοί απ’ αυτούς φορούν παραδοσιακές στολές, ενώ οι υπόλοιποι προτιμούν πρόχειρα ρούχα και στρατιωτικές στολές. Με το σύνθημα της έναρξης, οι σαΐτες ανάβουν και η εκκωφαντική φασαρία ξεσηκώνει το πλήθος που ζητωκραυγάζει. Εκτός από την Καλαμάτα, το έθιμο αναβιώνει στη Μεσσήνη και στην Αιθαία.

Παραδόσεις βγαλμένες από την ιστορία του νησιού και επηρεασμένες από τη μακρά κατοχή των Ιταλών επικρατούν τις ημέρες του Πάσχα στο νησί των Φαιάκων.

Η αρχή γίνεται την Κυριακή των Βαΐων, με τη μεγάλη λιτανεία του σεπτού σκηνώματος του Αγίου Σπυρίδωνα, συνοδεία όλων των φιλαρμονικών: πραγματοποιείται από το 1630, σε ανάμνηση της απαλλαγής του νησιού από τη φοβερή πανώλη που το 1629 χτύπησε αλύπητα τους Κερκυραίους. Το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής ξεκινά η περιφορά του επιβλητικού Επιταφίου από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στο παλαιό φρούριο. Μέχρι το βράδυ, όλες οι εκκλησίες έχουν βγάλει τους Επιταφίους τους, με τη συμμετοχή της μπάντας κάθε ενορίας. Τελευταίος βγαίνει ο Επιτάφιος της μητρόπολης. Το έθιμο του τεχνητού σεισμού αποτελεί παράδοση για τον ιερό ναό της Παναγίας των Ξένων, αναπαριστώντας τον σεισμό που περιγράφεται στο ευαγγέλιο ως επακόλουθο της Αναστάσεως του Κυρίου.

Στις 9 το πρωί γίνεται η περιφορά του Επιταφίου της εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα, μαζί με το σκήνωμα του αγίου. Μετά το τέλος της λιτανείας, ο άγιος θα παραμείνει στη θύρα του μέχρι την Τρίτη του Πάσχα, για προσκύνημα. Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου πραγματοποιείται η πρώτη Ανάσταση και, όταν τελειώνει η ακολουθία στη μητρόπολη, χτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών και από τα παράθυρα των σπιτιών πέφτουν κατά χιλιάδες πήλινα δοχεία (μπότηδες) γεμάτα νερό στους δρόμους, με μεγάλο κρότο.

Ένα άλλο έθιμο που αναβιώνει είναι το «Μαστέλο» («βαρέλι»). Στην «Πίνια», το παλιό εμπορικό κέντρο, τοποθετείται ένα ξύλινο βαρέλι γεμάτο νερό, στολισμένο με μυρτιές. Οι περαστικοί καλούνται να ρίξουν νομίσματα για ευχές στο νερό. Όταν πλησιάζει η ώρα της πρώτης Ανάστασης, κάποιος πέφτει στο βαρέλι και παίρνει τα λεφτά, υπό τους ήχους της μπάντας.

Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου γίνεται η Ανάσταση στην Άνω Πλατεία –και το θέαμα είναι μοναδικό: τα παράθυρα των μεγάλων σπιτιών είναι ανοικτά, στολισμένα με χιλιάδες κεριά, και από κάτω οι πιστοί παρακολουθούν την τελετή της Ανάστασης στη μεγαλύτερη πλατεία της Ελλάδας.

Τη Μεγάλη Παρασκευή το βράδυ γίνεται η περιφορά των Επιταφίων στην παραλιακή οδό, με φωταγωγημένα καΐκια και σκάφη να τους συνοδεύουν.

Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου αναβιώνει ένα μοναδικό έθιμο: το κάψιμο του Ιούδα μέσα στη θάλασσα, από την ενορία της Μεταμόρφωσης της Σωτήρος. Σε μια πλωτή πλατφόρμα τοποθετούνται ξύλα και από πάνω τους κρέμεται ένα ανθρώπινο ομοίωμα. Στη συνέχεια μπαίνει το μπουρλότο από τους τσάκωνες πυρπολητές και το ομοίωμα παραδίδεται στη φωτιά, συνοδεία φαντασμαγορικών πυροτεχνημάτων και ισχυρών δυναμιτών. Τη νύχτα της Ανάστασης τα παιδιά ρίχνουν στη θάλασσα χιλιάδες κεριά που συμβολίζουν τις χαμένες ψυχές των τσακώνων ναυτικών και ψαράδων. Την Κυριακή του Πάσχα διοργανώνεται τσακώνικο γλέντι στην κεντρική πλατεία με αρνιά, κρασί και χορό, ενώ διαβάζεται το Ευαγγέλιο στην τσακωνική διάλεκτο.

Την Κυριακή του Πάσχα η Λιβαδειά είναι σκεπασμένη από ένα σύννεφο καπνού καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, καθώς αναβιώνει το ρουμελιώτικο έθιμο των «λάκκων». Ο μεγαλύτερος της οικογένειας ή της παρέας κάνει τον σταυρό του και ανάβει τη φωτιά με τη λαμπάδα της Αναστάσεως. Με αρκετή υπομονή, ραντίσματα νερού και χτυπήματα στα φλεγόμενα κλαδιά, η θράκα ετοιμάζεται και μπαίνουν επάνω τα αρνιά. Το ψήσιμο και το γλέντι κρατούν μέχρι αργά το απόγευμα, συνοδεία τοπικής μουσικής και, φυσικά, άφθονου κρασιού. Στον δημοτικό «λάκκο», που στήνεται στην περιοχή της Κρύας, σερβίρονται δωρεάν σουβλιστό αρνί, μεζέδες και κρασί στους επισκέπτες και τους παρευρισκομένους, ενώ συμμετέχουν παραδοσιακά χορευτικά συγκροτήματα.

Ολόκληρη τη Μεγάλη Εβδομάδα το νησί περιβάλλεται από ένα πέπλο πένθους, με τις καμπάνες να χτυπούν πένθιμα, ενώ οι ώρες που τελούνται οι λειτουργίες των εκκλησιών ακολουθούν το αγιορείτικο τυπικό. Με ιδιαίτερη ευλάβεια τελείται η ακολουθία του Επιταφίου, η περιφορά του οποίου ξεκινάει στις 4 τα ξημερώματα του Μεγάλου Σαββάτου. Οι Επιτάφιοι της Παναγίας και των Τριών Ιεραρχών συναντιούνται και περιφέρονται στα καλντερίμια του νησιού, με τον «προεξάρχοντα» (ή τελάλη) να απαγγέλλει δυνατά τους θρηνητικούς ψαλμούς και πίσω του να ψάλλουν οι πιστοί.

Η περιφορά συνεχίζεται σε ολόκληρο το νησί μέχρι τα ξημερώματα, ενώ κατόπιν επιστρέφουν στην εκκλησία, όπου γίνεται η αναπαράσταση τής «εις Άδου Καθόδου του Χριστού» και ψάλλεται το «άρατε πύλας» από τους ιερείς.

Μεγάλο πανηγύρι στήνεται την Τρίτη του Πάσχα στην πλατεία της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη του Γαλιλαίου (ή Χορευταρά) στα Μέγαρα. Μετά τη θεία λειτουργία που τελείται στην εκκλησία, στήνεται γλέντι, με τα μέλη των λαογραφικών συλλόγων να χορεύουν τον «χορό της τράτας»: χορεύεται αποκλειστικά από γυναίκες και πήρε το όνομά του από τη χαρακτηριστική κίνηση που κάνουν οι χορευτές, που θυμίζει τράτα.

Το έθιμο έχει τις ρίζες του στην τουρκοκρατία. Την εποχή εκείνη, σύμφωνα με την παράδοση, οι κάτοικοι ζήτησαν από τον τοπικό πασά να τους επιτρέψει να χτίσουν ένα εκκλησάκι: ο πασάς έδωσε την άδεια, υπό την προϋπόθεση όμως να αρχίσουν το χτίσιμο της εκκλησίας το πρωί και να το τελειώσουν το βράδυ –διαφορετικά θα τη γκρέμιζε και θα τους εκτελούσε όλους. Οι κάτοικοι κατάφεραν να τελειώσουν το χτίσιμο το μεσημέρι και την αφιέρωσαν στον άγιο Ιωάννη τον Γαλιλαίο. Οι κοπέλες της περιοχής άρχισαν να χορεύουν από τη χαρά τους και έτσι του δόθηκε το προσωνύμιο «Χορευταράς».

Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής πλήθος κόσμου ακολουθεί την περιφορά του Επιταφίου, σχηματίζοντας πομπές, οι οποίες διέρχονται από το λιμάνι, όπου είναι αναμμένες δάδες ειδικά τοποθετημένες στις τάπες του κάστρου, γύρω από το λιμάνι. Στο μέσο της εισόδου του λιμανιού οι δάδες σχηματίζουν μεγάλο σταυρό, που φωταγωγεί ολόκληρο το λιμάνι, προσφέροντας μια φαντασμαγορική εικόνα μοναδικής ομορφιάς. Το έθιμο αυτό έχει παράδοση πολλών χρόνων, με στόχο να συνδυάσει τη θρησκευτική μυσταγωγία με την ηρωική προσπάθεια του μπουρλοτιέρη Ανεμογιάννη να πυρπολήσει τη τουρκική ναυαρχίδα στον συγκεκριμένο χώρο.

Τη Μεγάλη Παρασκευή πολλοί προσκυνητές επισκέπτονται τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπου βρίσκεται ο Επιτάφιος, ιστορικό κειμήλιο του 13ου-14ου αιώνα. Στην κεντρική πλατεία της πόλης αναβιώνουν πολλά από τα έθιμα των κατοίκων από το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου και έως αργά το βράδυ της Αναστάσεως, που είναι το αποκορύφωμα της ημέρας.

Την Κυριακή του Πάσχα, κάθε γειτονιά αποτελεί μια μεγάλη υπαίθρια ψησταριά, όπου ο χορός και το τραγούδι έχουν τον πρώτο λόγο, ενώ προσφέρονται δωρεάν κρασί και παραδοσιακοί μεζέδες.

Εδώ συνηθίζουν να παίρνουν μεγάλα κλειδιά (από εκείνα που είχαν οι παλιές κλειδαριές), τα οποία δένουν με ένα σχοινί με μπαρούτι και βάζουν το καρφί στην τρύπα του κλειδιού. Το βράδυ της Ανάστασης το χτυπούν δυνατά στον τοίχο, για να εκπυρσοκροτήσει και να χαλάσει ο κόσμος από τον θόρυβο. Κάποιοι άλλοι κόβουν μακριές λωρίδες χαρτιού, βάζουν στην άκρη κάθε λωρίδας μπαρούτι και ένα φυτίλι και την τυλίγουν τριγωνικά, ώστε να προεξέχει το φυτίλι (που το ανάβουν την ώρα που ο παπάς λέει το «Χριστός Ανέστη»).

Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου η εκκλησία στρώνεται με μυρωμένα λουλούδια του βουνού, που ονομάζονται «λαμπρές» (μικρά μοβ αρωματικά λουλούδια). Οι νοικοκυρές, από την πλευρά τους, ετοιμάζουν τις «λαμπρόπιτες» και το γεμιστό αρνί.

Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής γίνεται στον κεντρικό δρόμο της πόλης (με κατάληξη την παραδοσιακή, ενετικού στιλ κεντρική πλατεία) η περιφορά των Επιταφίων των ενοριών, συνοδεία φιλαρμονικής. Το Μεγάλο Σάββατο το πρωί η φιλαρμονική παίζει στους δρόμους της πόλης χαρούμενους σκοπούς, ενώ οι νοικοκυρές πετούν και σπάζουν έξω από τα σπίτια τους διάφορα πήλινα αγγεία.

Πριν από την Ανάσταση, στις Γκαγκάλες Ηρακλείου όλα τα παιδιά του χωριού μαζεύουν ξύλα και οτιδήποτε άλλο μπορεί να καεί και τα αφήνουν στο προαύλιο της εκκλησίας. Την παραμονή της Ανάστασης σχηματίζουν ένα βουνό από τα ξύλα και στην κορυφή τοποθετούν ένα σκιάχτρο με ένα παλιό κουστούμι, που υποτίθεται ότι είναι ο Ιούδας: την ώρα, δε, που ο παπάς λέει το «Χριστός Ανέστη», βάζουν φωτιά και τον καίνε. Η νύχτα γίνεται ημέρα από τα πυροτεχνήματα και η καμπάνα του χωριού χτυπά συνεχώς –μάλιστα, οι παλαιότεροι λένε ότι, όταν αυτοί ήταν μικροί, δεν άφηναν τρία μερόνυχτα την καμπάνα να σταματήσει, επειδή το είχαν για καλό… Ξυπνούσαν ακόμη και τη νύχτα, για να πάνε να τη χτυπήσουν.

Στην Αμοργό, το Σάββατο του Λαζάρου οι νοικοκυρές πλάθουν κουλουράκια σε ανθρωπόμορφα σχήματα, τα «Λαζαράκια» ή «Κουκλάκια».

Η Μεγάλη Εβδομάδα ξεκινά με το παραδοσιακό άσπρισμα των σπιτιών και των δρόμων. Τη Μεγάλη Παρασκευή προσφέρονται ψωμί, ελιές και νηστίσιμα γλυκά, ενώ κατά την περιφορά του Επιταφίου οι γυναίκες ραίνουν την πομπή με αρώματα. Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα οι νέοι συγκεντρώνονται στα προαύλια των εκκλησιών και συμμετέχουν σε ομαδικά παραδοσιακά παιχνίδια.

Στην Ανάφη, το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου είναι διάχυτη σε όλο το χωριό η μυρωδιά του ξύλου (αμπελόκλαδα) που καίγεται επί πολλή ώρα, για να προετοιμάσει το «φουρνί», ώστε να δεχτεί το κατσικάκι σε ταψί με αναφιώτικο τυρί, σκεπασμένο καλά με αλουμινόχαρτο. Η πόρτα του «φουρνιού» σφραγίζεται με λάσπη, καθώς και η καπνοδόχος, για να μην περάσει αέρας και καεί το κρέας. Στο μενού της ημέρας ξεχωρίζουν, επίσης, το κίτρινο ψωμί (ή, αλλιώς, τυρόπιτα), καθώς και τα μελιτερά (με φρέσκια μυζήθρα).

Στην Άνδρο το βράδυ της Ανάστασης οι νέοι τοποθετούν σιδερένιους σωλήνες στο χώμα, τους γεμίζουν με μπαρούτι και τους πυροδοτούν. Την ημέρα της Ανάστασης τρώνε τον παραδοσιακό «λαμπριάτη» (ψητό αρνί ή κατσίκι στον φούρνο, γεμιστό με λαχανικά).

Στην Παλαιόπολη, στο Κόρθι και σε άλλα χωριά το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα παίζουν στον δρόμο τα «τσούνια», ένα παραδοσιακό παιχνίδι που μοιάζει με το μπόουλινγκ.

Στην Ηρακλειά την παραμονή του Πάσχα οι νοικοκυρές ετοιμάζουν μαγειρίτσα και μελιτίνια (γλυκίσματα που φτιάχνονται από φρέσκια ντόπια κατσικίσια μυζήθρα). Το απόγευμα προετοιμάζουν το παραδοσιακό γεμιστό κατσίκι με ρύζι και συκωταριά, το οποίο σιγοψήνεται στον ξυλόφουρνο μέχρι το τέλος της αναστάσιμης ακολουθίας. Την ημέρα του Πάσχα, οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στις αυλές των σπιτιών, ψήνουν αρνιά και διασκεδάζουν με παραδοσιακά τραγούδια και χορό μέχρι την αυγή.

Στην Ίο το Σάββατο του Λαζάρου οι κάτοικοι φτιάχνουν τα «Λαζαράκια» (σταφιδόψωμα σε ανθρωπόμορφα σχήματα). Τη Μεγάλη Παρασκευή, μετά την Αποκαθήλωση, οι νέοι του νησιού παίζουν τις «μπάλες», ένα παιχνίδι με μικρές κόκκινες και πράσινες σιδερένιες μπάλες. Κατά την περιφορά των Επιταφίων των δύο ενοριών του νησιού, τα εγκώμια ψάλλονται από χορωδίες γυναικών και κοριτσιών. Την εβδομάδα μετά το Πάσχα, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ίου «Η Φοινίκη» αναβιώνει το έθιμο της «κούνιας».

Στα Κουφονήσια τη Μεγάλη Πέμπτη, μετά το τέλος της Ακολουθίας των Παθών, οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στην εκκλησία και στολίζουν τον Επιτάφιο με άνθη: μια κυρία ψάλλει το μοιρολόι της Παναγίας και οι υπόλοιπες γυναίκες παραμένουν στην εκκλησία, κοντά στον Επιτάφιο, μέχρι το πρωί.

Τη Μεγάλη Παρασκευή το λιμάνι φωταγωγείται απ’ άκρου εις άκρον με δάδες και γίνεται η περιφορά του Επιταφίου. Ανήμερα του Πάσχα οι κάτοικοι γεύονται κατσίκι γεμιστό με ρύζι στον φούρνο, το παραδοσιακό φαγητό της ημέρας. Την επομένη γιορτάζεται ο πολιούχος άγιος Γεώργιος με λειτουργία και λιτάνευση της εικόνας, η οποία συνοδεύεται από ψαροκάικα που παραπλέουν στην πομπή. Κατόπιν γίνεται πανηγύρι-προσφορά του «πανηγυρά», ο οποίος μετά από κλήρωση διοργανώνει τη γιορτή με δωρεάν προσφορά φαγητών και ποτών.

Στην Κύθνο έχουν το έθιμο της «κούνιας»: σύμφωνα μ’ αυτό, την Κυριακή του Πάσχα στην κεντρική πλατεία του χωριού στήνεται μια κούνια, στην οποία κουνιούνται εναλλάξ αγόρια και κορίτσια ντυμένα με παραδοσιακές στολές. Σύμφωνα με το έθιμο, όποιο αγόρι κουνήσει ένα κορίτσι –και το αντίθετο– δεσμεύεται ενώπιον Θεού και ανθρώπων για γάμο.

Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου γίνεται το «συχώριο»: για την ανάπαυση των ψυχών των συγγενών τους, οι πιστοί φέρνουν στην εκκλησία κρέας ψητό, κρασί και ψωμί, τα οποία έχει ευλογήσει (έχει «διαβάσει») ο παπάς, προσφέροντάς τα στους παρευρισκόμενους.

Στο χωριό Πλάκες το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής γίνεται η αναπαράσταση της Αποκαθήλωσης του Χριστού. Την Κυριακή του Πάσχα πραγματοποιείται το «κάψιμο του Ιούδα», ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Την ίδια ημέρα λαμβάνει χώρα το έθιμο του «μπαρουτιού» στις αυλές των εκκλησιών του Αγίου Σπυρίδωνα (Τριοβάσαλος) και του Αγίου Γεώργιου (Πέρα Τριοβασάλος).

Οι γυναίκες ασπρίζουν τα σπίτια και πλάθουν τα «Λαζαράκια» (ψωμάκια σε σχήμα ανθρώπων). Τη Μεγάλη Παρασκευή γίνεται η περιφορά του Επιταφίου στο Ματογιάννι και το Μεγάλο Σάββατο η Ανάσταση στο μικρό μοναστήρι του Παλαιοκάστρου, στην Άνω Μερά, και στη μητρόπολη της Αλευκάντρας. Την ημέρα του Πάσχα οι κάτοικοι διασκεδάζουν στα σπίτια τους και το απόγευμα, στην πλατεία του νησιού, καίνε τον Ιούδα. Σειρές με υπαίθριες σούβλες στήνονται στον Γιαλό και στην Άνω Μερά.

Στη Νάξο το Πάσχα γιορτάζεται σε όλα τα μοναστήρια και στις εκκλησίες του νησιού με θρησκευτική κατάνυξη. Τη Μεγάλη Παρασκευή οι κοπέλες καθαρίζουν τις εκκλησίες, στολίζουν τον Επιτάφιο και ακολουθεί η περιφορά. Στο πασχαλινό τραπέζι ξεχωρίζει το παραδοσιακό «μπατούδο» (κατσικάκι γεμιστό με εντόσθια, λαχανικά, ρύζι, αυγά και τυρί, ψημένο στον φούρνο).

Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής η περιφορά του Επιταφίου κάνει δεκαπέντε στάσεις: σε καθεμία απ’ αυτές φωτίζεται και ένα σημείο του βουνού, όπου τα παιδιά, ντυμένα ρωμαίοι στρατιώτες ή μαθητές του Χριστού, αναπαριστούν σκηνές από την είσοδο στα Ιεροσόλυμα, την προσευχή στο Όρος των Ελαιών, το μαρτύριο της Σταύρωσης και την Ανάσταση. Τα μεσάνυχτα του Μεγάλου Σαββάτου το νησί φωτίζεται από αμέτρητα πυροτεχνήματα.

Το Σάββατο του Λαζάρου, στις πλατείες των χωριών, οι κάτοικοι στήνουν τον Λάζαρο, έναν πελώριο ξύλινο σταυρό τυλιγμένο με αλισμαρί και λουλούδια. Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής οι κοπέλες των χωριών στολίζουν τον Επιτάφιο με λουλούδια.

Στην Οία όλες οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας γίνονται στην Παναγία την Πλατσανή, την εκκλησία της πλατείας. Στο χωριό Πύργος, μετά την Αποκαθήλωση βγαίνει το «Τάνταλο» στους δρόμους του χωριού, για να αναγγείλει το γεγονός, ενώ οι καμπάνες ηχούν πένθιμα. Η περιφορά του Επιταφίου στον Πύργο σημαίνεται από μικρές φωτιές σε λυχναράκια. Οι γυναίκες από τις αυλές των σπιτιών ραίνουν την πομπή του Επιταφίου με ροδόνερο.

Το Μεγάλο Σάββατο, μετά την Ανάσταση, όλοι με μία «κουτσούνα» και ένα κόκκινο αυγό πάνε στα σπίτια τους, για να φάνε τα «σγαρδούμια». Την Κυριακή του Πάσχα σε αρκετά χωριά του νησιού γίνεται το λαϊκό δικαστήριο του «Οβραίου» (πάνινο ομοίωμα ανθρώπου), ο οποίος καταδικάζεται σε θάνατο, κρεμιέται και καίγεται από τους κατοίκους με αυτοσχέδια δυναμιτάκια και βαρελότα. Στο Εμπορείο, οι κάτοικοι βγαίνουν στους δρόμους, χτυπώντας μεταλλικά αντικείμενα, ώστε να ξορκίσουν το «κακό».

Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου όλες οι οικογένειες πηγαίνουν στην εκκλησία με ένα καλαθάκι, μέσα στο οποίο τοποθετούν τυρί, κουλούρια και τόσα κόκκινα αυγά όσα και τα μέλη της οικογένειας. Μετά τα τέλος της λειτουργίας οι πιστοί μεταφέρουν το αναστάσιμο φως με λαμπάδες ή λυχνοφάναρα και επιστρέφουν στο σπίτι τους, όπου με τη φλόγα σχηματίζουν έναν σταυρό στο ανώφλι της πόρτας. Κατόπιν, τσουγκρίζουν τα κόκκινα αυγά, τρώγοντας καθένας από ένα, τελειώνοντας έτσι τη νηστεία. Το Μεγάλο Σάββατο, μετά την Ανάσταση, φτιάχνουν ένα ομοίωμα του Ιούδα, το οποίο καίνε συμβολικά.

Στη Σίφνο υπάρχει το έθιμο του αναστάσιμου «χαιρετισμού», που διαρκεί σαράντα ημέρες. Τη Μεγάλη Πέμπτη οι νοικοκυρές ετοιμάζουν τα παραδοσιακά «πουλιά της Λαμπρής» (πασχαλινές κουλούρες σε διάφορα σχήματα ζώων και πουλιών), στολισμένα με κόκκινα αυγά.

Κατά την εσπερινή ακολουθία, όταν ο παπάς διαβάσει το έκτο ευαγγέλιο, οι νέοι και οι νέες φεύγουν από την εκκλησία, για να ανάψουν τα καντήλια των ξωκλησιών. Επιστρέφουν αργότερα, για να στολίσουν τον Επιτάφιο.

Το Μεγάλο Σάββατο και η δεύτερη Ανάσταση, την Κυριακή του Πάσχα, είναι ιδιαίτερα κατανυκτικές στη μονή της Παναγίας της Βρυσιανής, στην Παναγία την Κόχη στον Αρτεμώνα και σε άλλες εκκλησίες και ξωκλήσια του νησιού.

Το πασχαλιάτικο αρνί στη Σίφνο ψήνεται στο «μαστέλο» (πήλινο δοχείο) με άνηθο και ντόπιο κόκκινο κρασί. Στο εορταστικό τραπέζι θα βρούμε, επίσης, τη σπιτική ξινομυζήθρα και τη μελόπιτα, ένα τοπικό γλύκισμα από μέλι, μυζήθρα και αυγά.

Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα στην κεντρική πλατεία της Απολλωνίας οργανώνεται από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Σίφνου το κάψιμο του Ιούδα. Σε ορισμένα χωριά γίνονται «τα τσούνια», ένα παιχνίδι ανά ζεύγη, όπου με μια ξύλινη μπάλα οι παίκτες επιχειρούν να ρίξουν κάτω τα εννέα ξύλινα «τσούνια».

Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής οι καθολικοί επιτάφιοι από τις εκκλησίες των Ευαγγελιστών και του Αγίου Γεωργίου συναντώνται με τους ορθόδοξους από τους ναούς της μητροπόλεως (Μεταμόρφωσης), του Αγίου Νικολάου και της Κοιμήσεως, μετά το τέλος της περιφοράς στην κεντρική πλατεία Μιαούλη. Ακολουθεί κατανυκτική δέηση και ψάλλονται τροπάρια της Μεγάλης Παρασκευής, από τη χορωδία του Αγίου Νικολάου και ιεροψάλτες.

Λίγο πριν ξεκινήσει η Μεγάλη Εβδομάδα, οι κάτοικοι της Φολεγάνδρου φροντίζουν τα σπίτια τους να είναι ασπρισμένα και καθαρά. Ο λόγος; Η περιφορά της εικόνας της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που θα περάσει από το σπίτι τους, αλλά και από κάθε σπίτι του νησιού. Η περιφορά της εικόνας διαρκεί τρεις ημέρες και μπαίνει σε όλα τα σπίτια του νησιού, μαζί με την πομπή των πιστών, για να ευλογηθεί το σπίτι και να πάνε όλα καλά στους νοικοκύρηδες. Με την αποχώρηση της εικόνας από το σπίτι ακολουθεί κέρασμα και ανταλλαγή ευχών.

Την ημέρα του Πάσχα όλοι οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στην κεντρική πλατεία και παίζουν «μπίλιους» (ένα παραδοσιακό παιχνίδι παρόμοιο του μπόουλινγκ).

Στο Σκλαβοχώρι η περιφορά του Επιταφίου τη Μεγάλη Παρασκευή είναι απλή και κατανυκτική. Την ίδια μέρα, στη Χώρα, οι περιφορές των Επιταφίων συγκλίνουν στη μαρμάρινη εξέδρα της παραλίας. Ο Επιτάφιος της ενορίας του Αγίου Νεκταρίου καταλήγει μέσα στη θάλασσα, στη περιοχή Καλάμια στα Κιόνια.

Τη Δευτέρα του Πάσχα στο χωριό Κτικάδο αναβιώνει το παλιό έθιμο «Τραπέζι της Αγάπης» -ένα γιορταστικό τραπέζι με πασχαλινά εδέσματα. Τη δε Πέμπτη του Πάσχα στο χωριό Βώλακα (Βωλάξ), στο καθολικό ξωκλήσι της Παναγίας Καλαμάν, μετά τη θεία λειτουργία γίνεται λαμπρό πανηγύρι με μουσική και πασχαλινούς μεζέδες.