Γράφει ο Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος*
Δεν είναι λίγες οι φορές που η Θεσσαλονίκη έχει αντιμετωπίσει με επιφυλακτικότητα —κάποιοι θα έλεγαν και με εσωστρέφεια— κάθε προσπάθεια αλλαγής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η οδός Ελένης Ζωγράφου, μια μικρή οδική αρτηρία μήκους περίπου 650 μέτρων, η οποία «τόλμησε» πριν από τρία χρόνια να αποκτήσει παραδοσιακό πλακόστρωτο από κυβόλιθους. Το έργο και η αντιμετώπισή του από τμήμα της κοινωνίας αποτελεί, ίσως, το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα για τη σύγχρονη προσωπικότητα της πόλης.
Η ιστορία πίσω από το όνομα
Η Ελένη Ζωγράφου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και πέθανε στην Αυστρία. Ήταν εθνική ευεργέτιδα και κόρη του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυτανζόγλου. Το 1929, με τη διαθήκη της, κληροδότησε την περιουσία της εξ ημισείας στα τότε Δημοτικά Νοσοκομεία Θεσσαλονίκης και Ιωαννίνων, θέτοντας ως όρο να νοσηλεύονται δωρεάν άποροι ασθενείς σε ειδικά διαμορφωμένες πτέρυγες. Σήμερα, η περίπου 650 μέτρων οδός που περνά μπροστά από τα κοιμητήρια της Θεσσαλονίκης, από την Αγίου Δημητρίου μέχρι τους Κήπους του Πασά, έχει το όνομά της και θυμίζει αφενός την ιστορία της, αφετέρου αποτελεί παράδειγμα του DNA της σημερινής πόλης.
Η ανάπλαση και οι αντιδράσεις
Το 2022 ολοκληρώθηκε η ανάπλαση του δρόμου, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ανάπλασης στη ζώνη όπου βρίσκονται τα ανατολικά βυζαντινά τείχη, τα ιστορικά κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας, των Διαμαρτυρομένων και των Αρμενίων, αλλά και νεότερα μνημεία, όπως το διατηρητέο νοσοκομείο «Άγιος Δημήτριος», οι Κήποι του Πασά και ο πολυχώρος πολιτισμού Ισλαχανέ.
Μια ορθή ανάπλαση, η οποία όμως έφερε την άμεση αντίδραση των κατοίκων και οδηγών: ο νέος δρόμος κρίθηκε, για πολλούς, ακατάλληλος, επειδή προκαλούσε φθορές στα αυτοκίνητα ή «δυσκόλευε» τη διέλευση ασθενοφόρων και άλλων οχημάτων έκτακτης ανάγκης. Όσα επιχείρησαν να διασώσουν ή να θυμίσουν μια παλαιότερη εποχή παρουσιάστηκαν σχεδόν σαν «λάθος κίνηση», οδηγώντας τελικά σε «διορθωτικές» παρεμβάσεις νέας αρμολόγησης, όπως ανέφεραν πρόσφατα δημοσιεύματα στον τοπικό Τύπο.
Η αρχική πρόθεση διαφύλαξης και ανάδειξης του παραδοσιακού χαρακτήρα μετατράπηκε σε συμβιβασμό – πιθανότατα κάτω και από την πίεση παραπόνων που έγιναν γρήγορα αποδεκτά από τις τοπικές αρχές.
Μήπως δεν είμαστε περίεργοι; Τι συμβαίνει σε άλλες πόλεις
Την ίδια στιγμή, σε πολλές ιστορικές πόλεις της Ευρώπης και του κόσμου οι κυβόλιθοι είναι συνυφασμένοι με την ταυτότητά τους. Αναδεικνύουν το παλιό, το αυθεντικό, το ιδιαίτερο. Δεν καταστέλλουν τη σύγχρονη καθημερινότητα ούτε την εμποδίζουν σε μόνιμη βάση. Αντίθετα, συνυπάρχουν με την εξέλιξη, αποτελώντας ενδεχομένως και ένα τουριστικό ατού.
Όμως, στη Θεσσαλονίκη —μια πόλη με μακρά ιστορία, την οποία ωστόσο έχει συχνά αποκόψει βίαια από το σήμερα— η διατήρηση τέτοιων στοιχείων μοιάζει να θεωρείται συχνά πολυτέλεια ή, ακόμη χειρότερα, εμπόδιο.
Ένα παράδοξο με μεγάλη ιστορία
Το παράδοξο είναι ότι η Θεσσαλονίκη περηφανεύεται για τον πολιτισμό της, την πολυπολιτισμικότητά της και τον πλούτο της ιστορικής της κληρονομιάς. Παρ’ όλα αυτά, πάμπολλα μνημεία και αυθεντικά αρχιτεκτονικά στοιχεία χάθηκαν μέσα στις δεκαετίες, σε αναπλάσεις που, αντί να τα αναδείξουν, τα εξαφάνισαν.
Η οδός Ελένης Ζωγράφου θα μπορούσε να αποτελέσει ένα μικρό, αλλά σημαντικό παράδειγμα ζωντανής τοπικής ιστορίας. Ένα καλαίσθητο κομμάτι αστικού τοπίου, όπου ο κυβόλιθος θα αναδείκνυε τη ζωντάνια και, ταυτόχρονα, τον παρελθόντα χρόνο της πόλης. Κι όμως, βρεθήκαμε σε μια πόλη που γκρινιάζει, επειδή «χτυπούν τα αμορτισέρ».
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο βασικός ρόλος ενός δρόμου είναι η ασφαλής και απρόσκοπτη κυκλοφορία. Ωστόσο, οι κυβόλιθοι δεν αποτελούν σημείο συζήτησης σε κανένα ιστορικό κέντρο – ούτε στην Πράγα ούτε στη Σόφια ούτε στη Στοκχόλμη. Σε πολλές πόλεις του κόσμου, πλακόστρωτες διαδρομές φυλάσσουν τη μνήμη της πόλης και, ταυτόχρονα, ικανοποιούν τις σύγχρονες ανάγκες μετακίνησης. Στη Θεσσαλονίκη όμως η αντίδραση για κάθε τι ελαφρώς «δύσκολο» ή «διαφορετικό» δηλώνει μια βαριά εσωστρέφεια και δυσανεξία σε κάθε αλλαγή που ξεβολεύει.
Συνολικά, τα 650 μέτρα του πλακόστρωτου της οδού Ελένης Ζωγράφου αποτελούν σύμβολο για κάτι πολύ βαθύτερο: την πάγια αδυναμία (ή απροθυμία) της Θεσσαλονίκης να αγκαλιάσει πραγματικά την παράδοση και να τη μετατρέψει σε συγκριτικό πλεονέκτημα. Παρόμοιες ενστάσεις έχουν εκφραστεί κατά καιρούς και σε άλλους τομείς αστικού σχεδιασμού: από το αίτημα για απεριόριστες θέσεις στάθμευσης στο ιστορικό κέντρο ώς τη συστηματική αντίσταση σε πεζοδρομήσεις.
Αυτό το DNA πρέπει να αλλάξουμε. Στο μέλλον, η ιστορία αυτού του δρόμου θα πρέπει να θυμίζει μόνο την ιστορία της Ελένης Ζωγράφου.
