Φωτογραφίες: Σάκης Γιούμπασης.
Υψώνεται στην καρδιά τής Θεσσαλονίκης – μία ανάσα από την πλέον πολυσυζητημένη (ελέω μετρό) διασταύρωσή της, αυτήν της Βενιζέλου με την Εγνατία. Πρωταγωνίστησε ώς το 2011 στα τοπικά αυτοδιοικητικά, ως δημαρχείο Θεσσαλονίκης. Και σήμερα, εν έτει 2022 (και ενώ ακόμη και ο πολύπαθος σταθμός «Βενιζέλου» τού μετρό αρχίζει να βλέπει στο βάθος τού τούνελ τον ορίζοντα της αποπεράτωσής του), το συγκεκριμένο κτίριο προσδοκά ένα καλύτερο μέλλον, εν μέσω διαφόρων πληροφοριών που κατά καιρούς δημοσιεύονται περί της τουριστικής αξιοποίησής του και περί του ενδιαφέροντος ξένων κεφαλαίων γι’ αυτό. Περί τού Καραβάν σαράι ο λόγος.
Το κτίριο βρίσκεται στη γωνία των οδών Βενιζέλου και Βαμβακά, βόρεια του τζαμιού Χαμζά Μπέη (15ος αιώνας), γνωστότερου στους Θεσσαλονικείς ως «Αλκαζάρ». Στην ίδια θέση βρισκόταν το αρχικό καραβάν σαράι, απ’ όπου πήρε την ονομασία της και όλη η γύρω περιοχή. Μάλιστα, επί τουρκοκρατίας (σύμφωνα με πηγές τού 16ου αιώνα) αναφέρονται δύο καραβάν σαράγια, το «μικρό» και το «μεγάλο» (πιθανότατα την περίοδο της Τουρκοκρατίας στη Θεσσαλονίκη λειτουργούσαν και άλλα αντίστοιχα κτίρια, ο αριθμός τους, ωστόσο, δεν μπορεί να είναι γνωστός με βεβαιότητα). Τα σαράγια ήταν πανδοχεία που φιλοξενούσαν ταξιδιώτες και, στην πορεία τού χρόνου, μετεξελίχθηκαν σε εμπορικά κέντρα. Διέθεταν καταστήματα, δωμάτια, εσωτερική αυλή και στοές.
Οι πρώτοι μελετητές τού Καραβάν σαράι (οι αρχαιολόγοι Τεξτιέ και Πουλάν), οι οποίοι δίνουν και τα σχέδια του κτίσματος, κάνουν τη δημοσίευση όψης και κάτοψης του κτιρίου το 1864. Αυτή είναι η μόνη μαρτυρία που έχουμε ότι το Καραβάν σαράι υπήρχε τότε, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν οι μελετητές είχαν δει όντως το Καραβάν σαράι εν λειτουργία ή τα ερείπιά του. Πάντως, σε χάρτη τής Θεσσαλονίκης από τη δεκαετία τού 1870 (του μηχανικού Βερνιέσκι) το Καραβάν σαράι δεν επισημαίνεται, άρα ίσως να μην υπήρχε πια.
Τα νεότερα χρόνια
Πριν από το 1923 είχε εκπονηθεί μελέτη για νέο κτίσμα από τον αρχιτέκτονα Δελλαδέστιμα, η οποία εγκρίθηκε και από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Η μελέτη προέβλεπε την κατασκευή ισογείου και τριών ορόφων, ενώ είχε τεθεί ως προϋπόθεση η προσαρμογή της στη μορφή τού Καραβάν σαράι.
Τον Ιούνιο του 1924 το οικόπεδο περιήλθε από την ιδιοκτησία τού Δημοσίου στους Ιωάννη Σαπουντζή, Νικόλαο Κουκουφλή, Γιούζα Βαρσάνο και στους αδελφούς Λάζαρο και Ευάγγελο Πανταζίεβιτς. Στην οικοδομική άδεια που εκδόθηκε την ίδια χρονιά υπήρχε, μεταξύ άλλων, ο όρος να διατηρηθούν τα ερείπια του παλαιού κτίσματος, να είναι ορατά τα λείψανα του βυζαντινού μνημείου και να διατηρηθεί η αρχιτεκτονική διάταξη του χαρακτήρα ενός «καραβάν σαράι». Τελικώς κατεδαφίστηκε πλήρως ό,τι απέμενε από το παλιό μνημείο, με την τελευταία μελέτη να προβλέπει την ανέγερση ξενοδοχείου. Το 1924 κτίζεται ισόγεια οικοδομή επί της Βενιζέλου με Βαμβακά και το 1932 εκδίδεται άδεια προσθήκης κατ’ επέκταση σε όλο το οικόπεδο. Η μελέτη, ενώ κατά παρέκκλιση των τότε ισχυόντων όρων δόμησης προέβλεπε κάθετη επέκταση για τρεις ορόφους, τελικώς δεν εφαρμόστηκε λόγω διαμαρτυρίας των περιοίκων, αλλά και προστριβών που ανέκυψαν μεταξύ ιδιοκτητών και εργολάβων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το κτίριο να παραμείνει ημιτελές για τουλάχιστον 20 χρόνια, υποβαθμίζοντας αισθητικά ένα από τα πλέον κεντρικά σημεία τής πόλης (μάλιστα, σε αεροφωτογραφίες εποχής είναι ορατή η τεράστια «μαύρη τρύπα» που άνοιγε στον αστικό ιστό).
Το ότι το κτίριο μελετήθηκε ως ξενοδοχείο βοήθησε ώστε να φιλοξενηθούν σε αυτό στη διάρκεια του Εμφυλίου (1946-1949) πολλές οικογένειες που κατέφθασαν στην πόλη από χωριά τής Μακεδονίας. Ο ημιτελής σκελετός του (από μπετόν, χωρίς πόρτες, παράθυρα και τζάμια) καλύφθηκε με σεντόνια και υφάσματα, έτσι ώστε οι φιλοξενούμενοί του να προφυλάσσονται από το κρύο και από τα βλέμματα των περιοίκων. Είναι ακριβώς αυτήν την περίοδο που περιγράφει η ταινία τού Τάσου Ψαρρά «Καραβάν σαράι» (του 1986), τής οποίας ούτε ένα πλάνο δεν γυρίστηκε στο συγκεκριμένο κτίριο, παρότι θεωρητικώς εκτυλίσσεται εκεί (σημειωτέον ότι την εποχή τής ταινίας στο Καραβάν σαράι στεγαζόταν ήδη το δημαρχείο τής Θεσσαλονίκης).
Η εκκρεμότητα με την ανέγερση του κτιρίου διευθετήθηκε τη δεκαετία του 1950, όταν οι εργολάβοι και οι επιχειρηματίες που το διεκδικούσαν κατέληξαν σε συμφωνία, βάσει της οποίας το κτίριο περιήλθε στην ιδιοκτησία των Δήμου (στο μεγαλύτερο μέρος του), Τριαντόπουλου, Τσίλη και Χριστούλα. Έτσι, μπόρεσε να συνεχιστεί η ανέγερσή του.
Το 1958 το Καραβάν σαράι ενοικιάστηκε στον δήμο Θεσσαλονίκης, για να εγκατασταθεί εκεί το δημαρχείο τής πόλης, όπου και παρέμεινε επί 51 χρόνια. Πριν από την πυρκαγιά τού 1917 (και από την εγκατάσταση της πρώτης δημοτικής αρχής στη Θεσσαλονίκη, το 1869), το δημαρχείο στεγαζόταν στην περιοχή τού Καραβάν σαράι, σε άλλο, ωστόσο, κτίριο (πιθανότατα στη σημερινή Ίωνος Δραγούμη), το οποίο καταστράφηκε ολοσχερώς από την πυρκαγιά. Ακολούθως και ώς το 1941 το δημαρχείο στεγαζόταν στην οδό Μανουσογιαννάκη, απ’ όπου το 1942 μεταφέρθηκε στην περιοχή τού Σιντριβανίου. Ακολούθως στεγάστηκε στο Μέγαρο Ζενίθ (των Μποτόν και Σακιτούδη), στη γωνία Μητροπόλεως με Βενιζέλου, μέχρι το 1958, οπότε μετακόμισε στο Καραβάν σαράι. Ώς το 2011, όταν παραδόθηκε σε χρήση το νέο δημαρχείο, στη Βασιλέως Γεωργίου Α’…
Το κτίριο κρίθηκε διατηρητέο έργο τέχνης με ΦΕΚ (622/Β/27-10-1983) το 1983, παρότι η τελική μορφή του δεν ανταποκρινόταν στα αρχικά αρχιτεκτονικά σχέδια. Αποτελείται από ισόγειο με ημιώροφο και τέσσερις ορόφους. Στο υπόγειο στεγάζεται πάρκινγκ, το οποίο φωτίζεται φυσικά μέσω του αιθρίου τού κτιρίου, στο κέντρο τού οικοπέδου. Αποτελεί δείγμα των αρχιτεκτονικών αναζητήσεων των πρώτων δεκαετιών τού αιώνα και κλίνει προς την κυβιστική έκφραση της αρχιτεκτονικής. Οι όψεις του είναι ασύμμετρες και μοναδική διακόσμηση είναι η οδοντωτή ταινία των ανοιγμάτων τού ημιώροφου, καθώς και οι κολώνες και τα τοξωτά υπέρθυρα των εισόδων.
Τι φέρνει το μέλλον;
Σήμερα το συγκρότημα του Καραβάν σαράι (μεταξύ των οδών Βαμβακά, Βενιζέλου, Ιουστινιανού και Ρεμπέλου) είναι το μεγαλύτερο ακίνητο στο κέντρο τής Θεσσαλονίκης, καθώς η δομημένη επιφάνειά του φτάνει στα 19.800 τετρ.μ. Βρίσκεται δίπλα στο Xαμζά Μπέη τζαμί και ακριβώς πίσω από τον υπό κατασκευή σταθμό «Βενιζέλου» τού μετρό. Λόγω θέσης και μεγέθους, έχει εδώ και καιρό τραβήξει την προσοχή επενδυτών.
Στα μέσα τού 2014 πληροφορίες που είχαν δει το φως τής δημοσιότητας αναφέρονταν σε ενδιαφέρον τουρκικών κεφαλαίων, τα οποία αναζητούσαν ακίνητα με σκοπό την πώληση, τη μίσθωση, τη συνεκμετάλλευση ή άλλες συνέργειες.
Περίπου τέσσερα χρόνια αργότερα, το 2018, το κτίριο φερόταν να βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος ισραηλινών επενδυτών – μάλιστα, κάποια στιγμή είχαν δημοσιευτεί πληροφορίες που ανέφεραν ότι συγκεκριμένη ομάδα ισραηλινών επενδυτών είχε δώσει ακόμη και «καπάρο» για το ακίνητο, πληροφορία που λίγο αργότερα διαψεύστηκε από την πλευρά των ιδιοκτητών.
Το Καραβάν σαράι, όπως εκτιμούν developers, είναι ιδανικό για την εγκατάσταση ξενοδοχειακής μονάδας, αλλά και εμπορικών καταστημάτων, ενώ λόγω μεγέθους, υπογείου πάρκινγκ και αιθρίου θα μπορούσε κάλλιστα να φιλοξενήσει μεικτές χρήσεις. Το πίσω τμήμα τού κτίσματος έχει έξι ορόφους και το εμπρόσθιο τέσσερις ορόφους, υπόγειο, ισόγειο και μεσοπάτωμα.
