Τα μπεζεστένια ήταν ένας από τους σημαντικότερους θεσμούς στην επικράτεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Με την ονομασία τους να προέρχεται από την αραβική λέξη «μπεζ» (η οποία στα Ελληνικά μεταφράζεται ως «ρούχο» ή «ύφασμα»), τα συγκεκριμένα κτίρια, τα οποία καθιερώθηκαν στη διάρκεια της σελτζουκικής περιόδου (13ος αιώνας), ονομάστηκαν «μπεζιστάν» ή «μπαζιστάν», περιγράφοντας τον χώρο όπου πωλούνταν κεντήματα, πολυτελή υφάσματα και ακριβά αντικείμενα, εν γένει.
Η μορφολογία των μπεζεστενιών βασιζόταν στην αρχιτεκτονική των ισλαμικών τεμενών – ήταν μάλιστα τόσο σημαντικά στην καθημερινότητα των κατοίκων, που οι πόλεις χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες: σε αυτές που είχαν και δεν εκείνες που δεν είχαν το δικό τους μπεζεστένι. Και αυτό καθώς, στην πορεία τού χρόνου, στις συγκεκριμένες αγορές δεν πωλούνταν απλώς πολύτιμα αντικείμενα, αλλά, επιπλέον, φυλάσσονταν έγγραφα και περιουσιακά στοιχεία, γινόταν ο έλεγχος της ποιότητας των εμπορευμάτων και καθορίζονταν οι ισοτιμίες των νομισμάτων. Ίσως αυτή η ιδιαίτερη σημασία τους να είναι και ο λόγος που σπάνια κατονομάζεται ο αρχιτέκτονας ή ο μηχανικός πίσω από ένα συγκεκριμένο μπεζεστένι – η κατασκευή του πιστώνεται συνήθως απευθείας στον σουλτάνο που ηγεμόνευε την εποχή τής ανέγερσής του.
Πριν από τα μπεζεστένια, τα εμπορικά καταστήματα της εποχής ήταν κατασκευασμένα από μάλλον εύθραυστα υλικά – κυρίως από ξύλο και πλίνθους. Αυτό άλλαξε με την ανοικοδόμηση των συγκεκριμένων αγορών (οι οποίες αποτελούσαν, κατά κάποιον τρόπο, τα πρώτα «εμπορικά κέντρα» τής εποχής), οι οποίες άρχισαν να χτίζονται με περισσότερο ανθεκτικά υλικά, όπως η πέτρα. Τα περισσότερα μπεζεστένια τού 15ου αιώνα έχουν εσωτερικά κελιά ή μαγαζιά και ο διάδρομος που περνούσε από μπροστά τους ήταν καλυμμένος. Αυτός είναι και ο λόγος που κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι πρότυπο για την ανέγερσή τους αποτέλεσαν όχι τόσο τα ισλαμικά τεμένη, αλλά οι προϋπάρχουσες βυζαντινές αγορές, που ονομάζονταν «έμβολοι».
Σήμερα στην ελληνική επικράτεια διασώζονται τρία μπεζεστένια – αυτό της Θεσσαλονίκης και τα αντίστοιχα σε Σέρρες και Λάρισα. Προφανώς, αυτό δεν σημαίνει ότι στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας δεν ανεγέρθηκαν πολύ περισσότερα, απλώς όλα αυτά τα κτίρια δεν κατόρθωσαν να αντέξουν στο πέρασμα του χρόνου, συχνά λόγω πλημμελούς συντήρησης.
Το μπεζεστένι τής Θεσσαλονίκης
Το μπεζεστένι τής Θεσσαλονίκης ανεγέρθηκε επί σουλτάνου Μεχμέτ τού Β’ (1455-1459), στη συμβολή των σημερινών οδών Βενιζέλου και Σολωμού, απέναντι από το Καραβάν σαράι (το παλιό δημαρχείο τής πόλης).
Στην κάτοψή του, το κτίριο είναι αρκετά σύνθετο. Αποτελείται από έναν ορθογώνιο πυρήνα και τη σειρά των καταστημάτων, που προσαρτώνται στους εξωτερικούς τοίχους. Η διάταξη των καταστημάτων σε μορφή στοάς διακόπτεται στο μέσον κάθε πλευράς, όπου σχηματίζονται οι είσοδοι προς το εσωτερικό (στην πλευρά τής οδού Βενιζέλου υπάρχει και επιγραφή πάνω από την είσοδο, στοιχείο που μας επιτρέπει να εικάσουμε ότι από αυτήν γινόταν κατ’ εξοχήν η πρόσβαση στην αγορά). Ο εσωτερικός χώρος διαιρείται με δύο ογκώδεις, τετράγωνους πεσσούς σε έξι τετράγωνα, τα οποία καλύπτονται από ισάριθμους ημισφαιρικούς θόλους που ενισχύονται με οκταγωνικά τύμπανα. Κάθε ζεύγος τόξων που αναφύεται από κάθε πεσσό δεν ενώνεται, αλλά γεφυρώνεται με στενή, ημικυλινδρική καμάρα. Οι ευθύγραμμες επιφάνειες των όψεων, οι οποίες κτίζονται (όπως και στο μπεζεστένι τής Λάρισας) κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα του Βυζαντίου, επιστέφονται περιμετρικά με οδοντωτά γείσα. Η επιστέγαση του κτιρίου γίνεται με μόλυβδο, κάτι που διασφάλιζε την καλύτερη δυνατή μόνωση και, επιπλέον, προσέδιδε την πολυτέλεια που προαπαιτούσε το αντικείμενο δραστηριότητας στη συγκεκριμένη αγορά.
Πριν από την πυρκαγιά τού 1917, που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος τής πόλης, το μπεζεστένι τής Θεσσαλονίκης αριθμούσε 113 καταστήματα, γνωρίζοντας εποχές μεγάλης εμπορικής άνθησης. Μετά την πυρκαγιά προστέθηκαν περιμετρικά τού κεντρικού χώρου εξωτερικά καταστήματα, ενώ το 1927 ολοκληρώθηκε μια σειρά από δραστικότερες επεμβάσεις, απαραίτητες για την επαναλειτουργία τού κτιρίου. Το 1978 το μπεζεστένι υπέστη σημαντικές ζημιές από τον μεγάλο σεισμό τής Θεσσαλονίκης, ενώ κατά τα έτη 1982-1985 και 1993-1994 πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης, στερέωσης και προστασίας τού μνημείου, ώστε να διατηρηθεί η υφιστάμενη κατάστασή του (καθώς είχε υποστεί καθίζηση και απόκλιση από την κατακόρυφο). Ήταν μάλιστα στη διάρκεια αυτών ακριβώς των εργασιών που επάνω στους θόλους βρέθηκαν χαράγματα στην τουρκική, την ελληνική, τη γαλλική και τη σλαβική γλώσσα, φτιαγμένα από εργάτες που απασχολήθηκαν κατά καιρούς, για να επισκευάσουν τη σκεπαστή αγορά τής πόλης.
Σήμερα το μπεζεστένι φιλοξενεί λειτουργία παραπλήσια προς την αρχική του: υφάσματα εξακολουθούν να πωλούνται στον χώρο, ενώ συγχρόνως έχει τοποθετηθεί μεταλλικός διάδρομος, ο οποίος επιτρέπει σε κάθε ενδιαφερόμενο επισκέπτη να παρατηρήσει τις αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες του κτιρίου. Παράλληλα, αποτελεί ένα εξαιρετικό περιβάλλον, το οποίο φιλοξενεί διάφορες καλλιτεχνικές εκθέσεις στη διάρκεια του έτους.
