Κάθε μήνα, το Citymag, με την πολύτιμη υποστήριξη της Alumil, διερευνά το αστικό τοπίο της Θεσσαλονίκης: πραγματικά προβλήματα αναζητούν πραγματικές λύσεις, αποτελώντας παράλληλα πεδίο δόξης λαμπρό για καλές ιδέες που μπορούν να αλλάξουν την καθημερινότητα στην πόλη.
Στην κεντρική φωτογραφία: φωτορεαλιστική απεικόνιση του εξωτερικού χώρου του προτεινόμενου δημόσιου κέντρου αποθεραπείας-αποκατάστασης.
Τα νοσοκομεία της νεότερης ιστορικής περιόδου αποτελούν μια σημαντική κατηγορία κτηρίων δημόσιας χρήσης, η οποία δεν έχει αναδειχθεί ισάξια συγκριτικά με κτήρια άλλων δημόσιων χρήσεων. Βασικό συμπέρασμα που προέκυψε από την έρευνα για τα ιστορικά νοσοκομεία [στο πλαίσιο διπλωματικής εργασίας με τίτλο «Ολιστική αποκατάσταση, επανάχρηση και επέκταση του πρώην Ιταλικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης ‘Βασίλισσα Μαργαρίτα’» από τις φοιτήτριες (Ιούλιος 2024) στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΑΠΘ Ευδοξία Μούμου και Λεμονιά-Δέσποινα Τσιμοπούλου, με επιβλέποντα τον επίκουρο καθηγητή Σοφοκλή Κωτσόπουλο] είναι ότι η εφαρμογή της τυπολογίας των πτερύγων δεν έχει εντοπιστεί σε άλλα δημόσια κτήρια του βορειοελλαδικού χώρου κατά τα τέλη του 19ου ώς τις αρχές του 20ού αιώνα. Παράλληλα, αποδείχτηκε ως η πλέον προσαρμόσιμη στο πέρασμα του χρόνου, καθώς τα νοσοκομεία που αναπτύχθηκαν με αυτήν την τυπολογία αποτελούν τα μόνα παραδείγματα που διατήρησαν τη χρήση υγείας μέχρι και σήμερα.
Το ανενεργό σήμερα Νοσοκομείο Ειδικών Λοιμωδών Παθήσεων Θεσσαλονίκης (πρώην Ιταλικό Νοσοκομείο «Βασίλισσα Μαργαρίτα») αποτέλεσε επίκαιρο θέμα συζήτησης κατά την περίοδο της πανδημίας, καθώς η κοινή γνώμη απαιτούσε την επαναλειτουργία του. Στο πλαίσιο αυτό, σύμφωνα με την αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης των διατηρητέων κτισμάτων του οικοπέδου, προτείνεται η αποκατάσταση, η επανάχρηση και η επέκτασή τους, για να καλύψουν σύγχρονες ανάγκες.
Η ιστορία του κτηρίου
Το Ιταλικό Νοσοκομείο βρίσκεται στη σημερινή οδό Λαμπράκη, στον αριθμό 13, σε οικόπεδο έκτασης 14.000 τ.μ. της πάλαι ποτέ συνοικίας Δόξα. Η ανάγκη ανέγερσης ιταλικού νοσοκομείου προέκυψε στα τέλη του 19ου αιώνα, λόγω του αυξημένου αριθμού των μελών της ιταλικής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη.
Ο Πιέρο Αριγκόνι εκπόνησε τα σχέδια του νοσοκομείου, το οποίο τυπολογικά εντάσσεται στα νοσοκομεία πτέρυγας, ενώ μορφολογικά υπακούει στο ρεύμα του Εκλεκτικισμού. Το νοσοκομείο λειτούργησε επίσημα το 1895 με την ονομασία «Ιταλικό Γ.Ν. ‘Βασίλισσα Μαργαρίτα’» και συντηρήθηκε κατά βάση από δωρεές πλούσιων Ιταλών.
Στην αρχή της λειτουργίας του υπήρχαν καθολικό παρεκκλήσι γοτθικού ρυθμού, καθώς και δεξαμενή νερού-υδατόπυργος, τα οποία διασώζονται μέχρι και σήμερα. Στη δεξιά πτέρυγα του νοσοκομείου ιδρύθηκε το 1910 σανατόριο σε σχέδια του Ελί Μοδιάνο, ως αυτοτελές παράρτημα. Μέσα στα επόμενα χρόνια και μέχρι το 1920 προστέθηκαν στην πίσω πλευρά του οικοπέδου ένα διώροφο κτίσμα και στο βορειοδυτικό άκρο του οικοπέδου ένα μονώροφο κτήριο.
Το νοσοκομείο λειτούργησε ώς το 1944 ως «Ιταλικό Γενικό Νοσοκομείο», με εξαίρεση την περίοδο του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, όταν μετατρέπεται σε στρατιωτικό. Τα πράγματα αλλάζουν το 1945, όταν ξεκίνησε να λειτουργεί σε αυτό το Γ’ Κρατικό Νοσοκομείο Λοιμωδών Νόσων.
Το 1984 το κτήριο χαρακτηρίστηκε διατηρητέο και έκτοτε περνά στην τελευταία φάση λειτουργίας του. Με την ένταξή του στο ΕΣΥ, μετονομάζεται σε «Δημόσιο Νοσοκομείο Ειδικών Παθήσεων Θεσσαλονίκης». Αν και ανενεργό από το 2013, ανήκει ακόμη στη δικαιοδοσία του ιταλικού κράτους.
Η πρόταση
Βασικούς στόχους του νέου κτιριολογικού προγράμματος αποτέλεσαν η διατήρηση του χαρακτήρα του κτηρίου ως κτηρίου υγείας και η επανένταξή του στον αστικό ιστό. Για τον λόγο αυτόν, εξετάστηκαν χρήσεις συμβατές με τον ιατρικό τουρισμό, με το κέντρο αποκατάστασης να αποτελεί μία από τις πλέον διαδεδομένες εξ αυτών (στην Ελλάδα υπάρχουν αυτήν τη στιγμή πάνω από είκοσι ιδιωτικά κέντρα αποκατάστασης που σχετίζονται και με την ανάπτυξη του ιατρικού τουρισμού – από αυτά, τέσσερα βρίσκονται στη Θεσσαλονίκη).
Φιλοδοξώντας να διαφοροποιηθεί σε σχέση με τα υπόλοιπα κέντρα, η νέα χρήση που προτείνεται να αναλάβει το κτήριο αφορά σε αυτήν ενός δημόσιου κέντρου αποθεραπείας και αποκατάστασης (Α-Α) κλειστής νοσηλείας για παιδιά με νευρολογικές παθήσεις, σε συνδυασμό με ξενώνες. Στο νέο κέντρο Α-Α θα υπάρχει δυνατότητα για θεραπεία συνολικά 50 ασθενών ημερησίως και για περίθαλψη 18 ατόμων σε κλειστή μονάδα νοσηλείας, μαζί με τους συνοδούς τους. Παράλληλα, προβλέπονται 15 ξενώνες για εξωτερικούς ασθενείς, όπου θα μπορούν να φιλοξενηθούν και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Ο χρόνος διαμονής ορίζεται με βάση τις ανάγκες κάθε περιστατικού και μπορεί να κυμαίνεται από λίγες εβδομάδες ώς και μήνες.
Οι απαιτήσεις του νέου κτιριολογικού προγράμματος απαιτούν την ανέγερση και νέων κτηρίων. Πιο συγκεκριμένα, οι πτέρυγες του διατηρητέου κεντρικού κτηρίου έρχονται να αναλάβουν τις χρήσεις θεραπείας, ενώ στο κεντρικό διώροφο τμήμα χωροθετούνται οι διοικητικές χρήσεις. Στη συνέχεια (και μέσω κλειστού διαδρόμου) το κεντρικό τμήμα συνδέεται με το πίσω διώροφο κτίσμα, που επαναλειτουργεί ως κτήριο κλειστής νοσηλείας (με τρεις ολοκληρωμένες μονάδες νοσηλείας, χώρους απασχόλησης παιδιών και κυλικείο). Μια νέα κτιριακή σύνθεση στα δυτικά του οικοπέδου διαμορφώνεται ως ξενώνας, που έρχεται να υποστηρίξει τον ιατρικό τουρισμό και αποτελείται από δύο βασικούς όγκους, την υποδοχή και τους ξενώνες, συνδεόμενους ημιυπαίθρια. Το κτήριο υποδοχής περιλαμβάνει και χώρους αναψυχής για τους γονείς, όπως εστιατόριο-οστερία, γυμναστήριο και χώρους εργασίας.
Τέλος, ο καθολικός ναός επαναχρησιμοποιείται ως χώρος πνευματικότητας και το κτήριο της διοίκησης ως χώρος διεξαγωγής workshops.
Το οικόπεδο μελέτης περικλείουν η οδός Λαμπράκη στα νότια και οι οδοί Λιτοχώρου και Αιγίνης στα δυτικά και ανατολικά, αντίστοιχα. Η υφιστάμενη είσοδος επί της οδού Γρηγορίου Λαμπράκη αναδιαμορφώνεται με ράμπα, ώστε να είναι προσβάσιμη, και χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο από τους εξωτερικούς επισκέπτες. Στη βόρεια πλευρά του οικοπέδου προτείνεται η διάνοιξη της οδού Ευβοίας, καθώς και η δημιουργία χώρου στάθμευσης, που κρίνεται απαραίτητος για τις ανάγκες του κέντρου. Η προσέλευση των χρηστών πραγματοποιείται κυρίως με ΙΧ οχήματα, καθιστώντας τη νέα είσοδο ως, πλέον, κύρια.
Η νέα οργάνωση του χώρου
Προχωρώντας στο οικόπεδο μελέτης, πραγματοποιείται ο διαχωρισμός του σε τρεις διαδοχικές ζώνες (πλατεία + θεραπεία + δάσος), συνδεόμενες μέσω μίας κεντρικής διαδρομής, αφετηρία της οποίας αποτελεί η νέα είσοδος επί της οδού Ευβοίας.
Κάθε ζώνη έρχεται να παραλάβει τις διαφορετικές λειτουργίες του οικοπέδου, οργανώνοντάς τες παράλληλα, σε διακριτές ενότητες.
Ξεκινώντας από τη ζώνη της πλατείας (η οποία αφορμάται από τον ιταλικό χαρακτήρα του κτηρίου), διαμορφώνονται τρεις ανισόπεδες πλατείες διαφορετικού χαρακτήρα, ανάλογου της λειτουργίας την οποία συνοδεύουν: η Piazza Margherita, η Piazza della Comunità και η Piazza della Gioia. Τα διαφορετικά ύψη των πλατειών έχουν ως στόχο την απόδοση είτε εσωστρέφειας είτε εξωστρέφειας, αντίστοιχα. Η ανάγκη αυτή πηγάζει από το γεγονός της ύπαρξης διαφορετικών χρηστών. Έτσι, η κεντρική πλατεία (Piazza Margherita) αποτελεί την καρδιά του κέντρου ως ένας συνολικός χώρος συγκέντρωσης και δραστηριοτήτων, ενώ, αντίστοιχα, η πλατεία της κοινότητας (Piazza della Comunità) αναφέρεται στους ενοίκους του ξενώνα και η πλατεία του παιχνιδιού (Piazza della Gioia) στους ανήλικους ασθενείς του κτηρίου νοσηλείας.
Προχωρώντας στη ζώνη της θεραπείας, αυτή εκτυλίσσεται σε χώρους ανοιχτού και κλειστού τύπου. Οι κλειστοί αφορούν στο κεντρικό διατηρητέο κτήριο του πρώην νοσοκομείου και στο διατηρητέο μονώροφο κτήριο διοίκησης. Το πρώτο έρχεται να παραλάβει τις χρήσεις της θεραπείας του κέντρου, ενώ στο δεύτερο διαμορφώνονται χώροι για workshops. Στη συνέχεια, το κεντρικό κτήριο αναλύεται σε τρία μέρη (όσα και οι όγκοι που το αποτελούν) και έτσι κατανέμεται σε είσοδο -διοίκηση στο κέντρο, σε σώμα (φυσικοθεραπεία, υδροθεραπεία) στα αριστερά και σε πνεύμα (εργοθεραπεία, ψυχοθεραπεία, λογοθεραπεία και μουσικοθεραπεία) στα δεξιά.
Ταυτόχρονα, οι εξωτερικοί χώροι θεραπείας συνδέονται άμεσα με τους κλειστούς χώρους-κτήρια, με τα οποία γειτνιάζουν. Τους χώρους αυτούς αποτελούν οι εξωτερικές δεξαμενές, οι λαχανόκηποι και οι πολυαισθητηριακοί κήποι, στους οποίους συνδυάζονται η θεραπεία με την αναψυχή.
Στην τελευταία ζώνη, αυτήν του δάσους, διαμορφώνονται έντονες φυτεύσεις, διατηρώντας το σημερινό χαρακτηριστικό (αυτό του οικοπέδου) και αποτελώντας παράλληλα ένα όριο με τον αστικό ιστό. Η ζώνη αυτή διακόπτεται από την κεντρική είσοδο, ενώ μέσα της «κρύβει» έναν κήπο προς εξερεύνηση από τους μικρούς επισκέπτες.
Ως τελευταίο στοιχείο σχεδιασμού του εξωτερικού χώρου έρχεται να τοποθετηθεί ένα στέγαστρο, το οποίο, εκτός από τον τονισμό της διαδρομής και της νέας εισόδου, καθιστά άνετη την κίνηση στον εξωτερικό χώρο κατά τους θερινούς μήνες, προσφέροντας στον επισκέπτη την επιθυμητή σκίαση.
