Φωτογραφίες: Σάκης Γιούμπασης.
Στα μέσα τού 19ου αιώνα, στον χώρο ο οποίος σήμερα περικλείεται από το οικοδομικό τετράγωνο που ορίζουν οι οδοί Ερμού, Ίωνος Δραγούμη, Βασιλέως Ηρακλείου και Βενιζέλου λειτουργούσε το μεγαλύτερο χάνι τής Θεσσαλονίκης – ένας χώρος όπου συναλλάσσονταν έμποροι, ταξιδιώτες και κάτοικοι της πόλης. Ανήκε στον Σαούλ Μοδιάνο, γνωστό εβραίο τραπεζίτη (ο οποίος, σημειωτέον, ξεκίνησε ως φτωχός υπάλληλος, για να αναδειχθεί σε έναν από τους πλουσιότερους ανθρώπους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία), και ήταν τον καιρό εκείνο ένα από τα «νέου τύπου» χάνια, που δεν προσέφεραν τη δυνατότητα διαμονής και διανυκτέρευσης – το συγκεκριμένο διέθετε εμπορικούς και βιοτεχνικούς χώρους, αποθήκες για τα εμπορεύματα, γραφεία, εργαστήρια, αλλά και ένα καφενείο.
Το 1867, στο πλαίσιο των παρεμβάσεων για την αναδιοργάνωση και τον εξωραϊσμό τής πόλης, διανοίγεται η οδός Σαμπρή πασά (η σημερινή Βενιζέλου), όπου, σε συνολικό μήκος 1,5 χλμ., συγκεντρώνεται ο μεγάλος όγκος των εμπορικών δραστηριοτήτων. Σε αυτόν τον νέο, σημαντικό εμπορικό άξονα της πόλης, ο Σαούλ Μοδιάνο χτίζει από το 1867 ώς το 1879 τη λεγόμενη «Cité Saül», μια μικρή «πόλη εμπορίου» μέσα στην αγορά τής Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με μη επιβεβαιωμένες πληροφορίες, ο Μοδιάνο αναθέτει τον σχεδιασμό στον γνωστό αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι.
Η πορεία στο σήμερα
Η εμπορική στοά που δημιουργείται (στην οποία γραφεία διατηρούσαν ο μηχανικός Ελί Μοδιάνο, όπως επίσης και η Κτηματική Τράπεζα του Σαούλ Μοδιάνο) καταστρέφεται σχεδόν ολοσχερώς από την πυρκαγιά τού 1917, με το μοναδικό σημείο που σώζεται να είναι η πρόσοψη επί της Βασιλέως Ηρακλείου.
Η σημερινή μορφή και η οργάνωση του χώρου της Στοάς Σαούλ αποτελεί το εξελικτικό αποτέλεσμα της αναμόρφωσης του ιστού της πόλης μετά την πυρκαγιά του 1917. Με την εφαρμογή τού πολεοδομικού σχεδίου που εκπονήθηκε από τη Διεθνή Επιτροπή Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης (με επικεφαλής τον Ερνέστ Εμπράρ), το περίγραμμα της στοάς στις οδούς Βενιζέλου και Βασιλέως Ηρακλείου διατηρείται στην ίδια θέση, ενώ με τη διάνοιξη της Ερμού και της Ίωνος Δραγούμη (τότε Μεγάλου Αλεξάνδρου) ρυμοτομείται μεγάλο τμήμα της. Στο νέο σχέδιο ρυμοτομίας, η Στοά Σαούλ καταλαμβάνει μεγαλύτερη έκταση από την αρχική – σχεδόν ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο 125 της πυρίκαυστης ζώνης, εκτός από το οικόπεδο στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Βασιλέως Ηρακλείου, στο οποίο θα οικοδομηθεί το Μέγαρο Κοέν (μεταγενέστερα γνωστό ως «Ερμείον»).
Στον ανασχεδιασμό της (από τον Κάρολο Μοδιάνο) ενσωματώνονται στοιχεία τής αρχικής (προ του 1917) στοάς, ενώ παράλληλα επιχειρείται να εφαρμοστεί η τυπολογία και το κτιριολογικό πρόγραμμα των ευρωπαϊκών εμπορικών στοών τού 19ου αιώνα. Έτσι, η στοά αποκτά νέα κτίρια, με την τελευταία της προσθήκη να γίνεται το 1929, όταν χτίζεται το κτίριο που «βλέπει» στην σημερινή οδό Βενιζέλου. Στη νέα της μορφή, η στοά καταλαμβάνει ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο, με δύο εσωτερικούς πεζόδρομους που σχηματίζουν ένα «ταυ».
Μοναδική αισθητική
Λόγω των διαφορετικών φάσεων οικοδόμησης, συναντάμε διάφορα αρχιτεκτονικά στιλ.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η όψη προς τη Βασιλέως Ηρακλείου (σωζόμενο τμήμα τής προ τού 1917 στοάς), η οποία, με τις αρχιτεκτονικές μορφές και τα ενδιαφέροντα μορφολογικά χαρακτηριστικά, δημιουργεί ένα συναρπαστικό σύνολο. Τα επαναλαμβανόμενα στοιχεία (εξωστόθυρες και εξώστες), σε συνδυασμό με τις ψευδοπαραστάδες από γύψινα κορινθιακά επίκρανα και βάσεις διαιρούν τον όροφο σε όλο το μήκος του, ενώ παράλληλα αποτελούν διακοσμητικές ταινίες τής όψης. Οι μπαλούστρες (τα γύψινα ή τσιμεντένια κολωνάκια) των εξωστών, καθώς και τα περίτεχνα φουρούσια που τους στηρίζουν αποτελούν κυρίαρχα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά τής όψης. Τα επαναλαμβανόμενα στοιχεία των εξωστών-εξωστόθυρων διακόπτονται στο σημείο τής κεντρικής εισόδου και αντικαθίστανται από ένα μεγαλύτερο παράθυρο σε σχέση με τα υπόλοιπα, προκειμένου να τονιστεί η είσοδος προς το εσωτερικό τής στοάς. Πάνω από την κύρια είσοδο παρατηρούμε διακοσμητικό μετάλλιο με τα αρχικά τού ιδιοκτήτη (S.M.) – επιλογή όχι τυχαία, αφού στον πρώτο όροφο αυτής της όψης λειτούργησε η τράπεζα του Μοδιάνο (μάλιστα, διασώζεται ακόμη κομμάτι από τη ζωγραφισμένη οροφή της).
Η όψη επί της οδού Ερμού διασπάται σε μια σειρά από μικρά, διώροφα εμπορικά κτίρια, τυπικό δείγμα των κτιρίων αγοράς που καθιερώνονται στη Θεσσαλονίκη μετά την πυρκαγιά τού 1917.
Επί της οδού Βενιζέλου, η όψη (που ήταν και αυτή που προστέθηκε τελευταία, το 1929) φέρει έντονα στοιχεία art deco, καθώς το σχέδιο του γάλλου αρχιτέκτονα Ζαν Ζοζέφ Πλεϊμπέρ (το οποίο θύμιζε αρκετά την πρόσοψη επί της Βασιλέως Ηρακλείου) ουδέποτε υλοποιήθηκε.
Η χρήση στον χρόνο
Στην πολύχρονη ιστορία της, η Στοά Σαούλ στέγασε τράπεζα, αποθήκες εμπορευμάτων, γραφεία, εμπορικά καταστήματα, καταστήματα εστίασης και ψυχαγωγίας. Σήμερα παραμένει εν μέρει σε λειτουργία, παρότι έχει χάσει σημαντικό μέρος τής αίγλης και της δημοτικότητάς της. Κρίθηκε διατηρητέο έργο τέχνης το 1980, με ΦΕΚ.
