«Περιπλανιέμαι στην τύχη, ανάμεσα απ’ ό,τι απόμεινε από μια άλλη εποχή. Τα βήματά μου ξαναπλάθουν τον χώρο. Πορείες περιμένουν να διαβαστούν, σαν χάρτες σε αναμονή. Κι εμείς, διόλου μαθημένοι, ακολουθούμε επιτέλους τα σημάδια τους»: οι λέξεις αυτές, ακουμπισμένες η μία πλάι στην άλλη σαν στήριγμα μιας ξεθωριασμένης μνήμης, ακούγονται ως προοίμιο στο ντοκιμαντέρ «Lost Yannina: A topography of Jewish memory». Λέξεις που συνοψίζουν όλα όσα με τόσο εύγλωττο (σχεδόν εκκωφαντικό) τρόπο αποτυπώνουν οι αφηγήσεις όσων –με τον έναν ή τον άλλον τρόπο– έχουν δέσει τη ζωή τους με την πολιτισμικά ιδιαίτερη κοινότητα των Ρωμανιωτών Eβραίων των Ιωαννίνων.
Μια κοινότητα που άκμασε στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν η πόλη βρισκόταν υπό την εξουσία του Αλή Πασά (1788-1822). Όμως, η κρίση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που έφτασε και στα Γιάννενα, επηρέασε, όπως ήταν φυσικό, και τους 4.000 Εβραίους που ζούσαν τότε στην πόλη. Αποτέλεσμα ήταν τμήμα του εβραϊκού πληθυσμού των Ιωαννίνων να μεταναστεύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες (ακολουθώντας τη γενικότερη τάση της εποχής), αλλά και στην Παλαιστίνη.
Με την απελευθέρωση
των Ιωαννίνων από τον ελληνικό στρατό στις 21 Φεβρουαρίου 1913 και την ένταξη της πόλης και του μεγαλύτερου μέρους της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος, οι εβραίοι κάτοικοι των Ιωαννίνων συμμετείχαν ενεργά στην κοινωνική και πολιτική ζωή της τοπικής κοινωνίας και γενικότερα της χώρας. Όπως διαβάζουμε σε αναφορά του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδας για την κοινότητα, υποστήριζαν, όπως και πολλοί άλλοι Έλληνες, το όραμα του Βενιζέλου για μια Μεγάλη Ελλάδα, κάτι που φάνηκε εμπράκτως με τη στράτευση αρκετών Εβραίων στη μικρασιατική εκστρατεία.
Ώς το 1940, οι Εβραίοι της πόλης ζούσαν ειρηνικά και σε αρμονία με τους χριστιανούς συμπολίτες τους, με εξαίρεση μεμονωμένες περιπτώσεις, συντηρώντας παράλληλα την εβραϊκή τους ταυτότητα μέσα από ιδιαίτερες μορφές καθημερινότητας.
Μετά την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής τον Ιούλιο του 1943, ο αξιωματικός των SS Φον Στέτνερ επισκέφθηκε τον αντιπρόεδρο της κοινότητας, Σαμπεθάι Καμπιλή, και τον έπεισε ότι, λόγω της γλώσσας και της διαφοράς τους από τους Σεφαραδίτες, οι Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων δεν θα είχαν την ίδια μεταχείριση. Έτσι, υπό τους καθησυχασμούς του Καμπιλή, τα περισσότερα μέλη της κοινότητας παρέμειναν στα Γιάννενα. Όμως, την 25η Μαρτίου 1944 οι 1.870 εναπομείναντες Εβραίοι των Ιωαννίνων συγκεντρώθηκαν από τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής στην πλατεία Μαβίλη και οδηγήθηκαν αρχικά στην Αθήνα και κατόπιν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπίρκενάου. Από αυτούς επέζησαν μόνον οι 112. Μετά το τέλος του πολέμου, η κοινότητα αριθμούσε συνολικά 181 μέλη, συμπεριλαμβανομένων των 69 μελών που διέφυγαν τη σύλληψη φεύγοντας στα βουνά ή μετοικώντας στην Αθήνα. Από αυτούς, μόνον οι 164 επέστρεψαν στα Γιάννενα.
Ο εκτοπισμός
από τις ναζιστικές αρχές κατοχής, σε συνδυασμό με τις οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που ακολούθησαν τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, οδήγησαν στην οριστική συρρίκνωση της κοινότητας. Αν και η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων αποτελούσε κάποτε το ένα πέμπτο του πληθυσμού της πόλης (και ώς τον πόλεμο υπήρξε σημαντικό και πλήρως ενσωματωμένο κομμάτι της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής της περιοχής), πλέον η μνήμη της είναι αχνή. Σήμερα, οι δυνατότητες προσέγγισης της εβραϊκής κληρονομιάς των Ιωαννίνων είναι περιορισμένες, αφού, παρότι κάποια κτίσματα άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιστορία της ρωμανιώτικης κοινότητας (μία συναγωγή, σπίτια, καταστήματα) εξακολουθούν να υφίστανται, η μνημοκτόνα λήθη έχει ρίξει βαριά τη σκιά της.
Το φως στην ιστορία αυτής της πολιτισμικά ιδιαίτερης εβραϊκής κοινότητας θέλησε να επαναφέρει το ντοκιμαντέρ «Lost Yannina», που σκηνοθέτησε ο Νίκος Χρυσικάκης σε έρευνα/σενάριο της Εσθήρ Σολομών, αναπληρώτριας καθηγήτριας Μουσειολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (ήταν ενταγμένο στις ψηφιακές προβολές στην Πλατφόρμα+ του πρόσφατου, 27ουΦεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, ενώ στις 09.03.2025 υπήρξε και διά ζώσης προβολή στο Πολεμικό Μουσείο).
Η Ζανέτ Ναχμία, τελευταία επιζώσα του Άουσβιτς από τη ρωμανιώτικη εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων, έφυγε από τη ζωή το 2024, λίγο προτού συμπληρώσει έναν αιώνα ζωής. Είχε προλάβει ωστόσο να αφηγηθεί πτυχές της πολυκύμαντης ζωής της και να καταθέσει τη δική της μαρτυρία για την κοινότητα, από τα σπλάχνα της οποίας είχε βγει και η ίδια. Στις κατά καιρούς αφηγήσεις της θυμόταν την αρμονική συνύπαρξη με τους χριστιανούς γείτονες, τις βόλτες στο νησάκι και το καφενείο «Κυρα-Φροσύνη» ή το σεργιάνι και τα παιχνίδια στην πλατεία Τζούνοβα του Κάστρου.
Γεννημένη στα Γιάννενα το 1925 από τον Χαΐμ και τη Ρεβέκκα (το γένος Μορδοχάι), η Ζανέτ είχε πέντε αδέλφια. Απ’ όλη την οικογένεια επιβίωσαν μόνον η ίδια και ο μεγαλύτερος αδελφός της, Μιχαέλ. Πέρα από το Άουσβιτς, είχε περάσει από μια σειρά στρατοπέδων, όπως το Μάουτχάουζεν, ενώ για κάποιο διάστημα υποχρεώθηκε σε καταναγκαστική εργασία σε εργοστάσιο στο Μπρέσλάου, στη σημερινή Πολωνία.
Η μαρτυρία της Ζανέτ Ναχμία (καταθέτει τις μνήμες της και στο ντοκιμαντέρ) θα μας θυμίζει πάντοτε την αξία της μικροϊστορίας που, όταν ενώσει τις κουκίδες της, δημιουργεί έναν χάρτη μνήμης-πυξίδα για τους νεότερους, αλλά και μια διαρκή υπόμνηση για τους μεγαλύτερους ότι κάποια λάθη στον ρου της ιστορίας είχαν πολύ υψηλό τίμημα για τον άνθρωπο.
Όπως εξηγούν στο Citymag οι δημιουργοί του «Lost Yannina: A topography of Jewish memory», η ταινία προσεγγίζει το παρελθόν όχι ως μια γενική, ολοκληρωμένη και αδιαμφισβήτητη αφήγηση, αλλά ως ιστορία γραμμένη «από τα κάτω», ενώ συνδέει τις προσωπικές εμπειρίες των απλών ανθρώπων με τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Η εστίαση στην κοινωνική εμπειρία και τη μικροϊστορία μετατρέπει ταπεινές τοποθεσίες σε συγκεκριμένους τόπους μνήμης-«αντιηρωικά» ορόσημα, που τοποθετούνται στις προσωπικές και συλλογικές τοπογραφίες της πόλης, αλλά και σε χάρτες που σχεδιάζονται με ποικίλα αφηγηματικά υλικά.
Το ντοκιμαντέρ ήταν κομμάτι μιας πολύ μακράς ερευνητικής διαδικασίας. Σκοπός του ήταν η συγκέντρωση προφορικών μαρτυριών και η προσπάθεια σύνδεσης των προφορικών αυτών μαρτυριών επιζησάντων Εβραίων του Ολοκαυτώματος με τα χωρικά χαρακτηριστικά των ελληνικών πόλεων. «Αυτή η διαδρομή μας στις ελληνικές πόλεις, οι συζητήσεις και οι περίπατοι με τους εβραίους επιζώντες των κοινοτήτων αυτών κράτησαν πολλά χρόνια –μέχρι περίπου το 2015, όταν αποφασίσαμε να εστιάσουμε σε μεγαλύτερο βάθος στην πόλη των Ιωαννίνων, όπου το ιδιαίτερο εβραϊκό παρελθόν, αλλά και η σύνδεσή μας με την πόλη –για μια σειρά από συναισθηματικούς και επαγγελματικούς λόγους– μας έδωσαν τη δυνατότητα να καταγράψουμε τους τελευταίους επιζώντες, να μιλήσουμε με μάρτυρες των γεγονότων της κατοχής και του πολέμου και να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε οδοιπορικά μνήμης μέσα στην πόλη, προσπαθώντας να τη δούμε μέσα από τα μάτια των ανθρώπων που μας άφησαν στα χρόνια της δημιουργίας του ντοκιμαντέρ, με τελευταία τη Ζανέτ Ναχμία, που απεβίωσε πριν από λίγους μήνες, σε ηλικία 100 ετών» εξηγεί η Εσθήρ Σολομών.
Το «Lost Yannina: A topography of Jewish memory» διερευνά τη σχέση ανάμεσα στην εμπειρία του Β’ παγκοσμίου πολέμου και στον χώρο της πόλης των Ιωαννίνων, όπως τον βίωσαν οι λιγοστοί εβραίοι επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος: όσοι επέστρεψαν από τα στρατόπεδα ενώθηκαν με τους αντάρτες ή κατόρθωσαν να κρυφτούν. Πού ζούσαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι πριν συλληφθούν από τους Γερμανούς; Ποιες διαδρομές ακολούθησαν πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την εκτόπισή τους στο Άουσβιτς; Πού κρύφτηκαν; Σε ποιο περιβάλλον επέστρεψανόσοι λιγοστοί επιβίωσαν;
Οι αφηγήσεις πολλές, όπως και οι εικόνες που είχε να διαχειριστεί ο Νίκος Χρυσικάκης: «Η πρόκληση γι’ αυτό το πρότζεκτ ήταν να μην τελειώσει, καθώς πάντοτε είχαμε νέο υλικό» λέει ο σκηνοθέτης.
Το ντοκιμαντέρ, άλλες μαρτυρίες, αντικείμενα και κτήρια στα Ιωάννινα θα μας θυμίζουν πάντοτε μια εβραϊκή κοινότητα τόσο ξεχωριστή, που το αποτύπωμά της έχει μείνει ανεξίτηλο στον κορμό της πόλης.
Ο Μωυσής Ελισάφ
Σπλάχνο της εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων ήταν και ο γιατρός και πανεπιστημιακός καθηγητής Μωυσής Ελισάφ, ο οποίος διετέλεσε δήμαρχος της πόλης από το 2019 ώς τον θάνατό του, τον Φεβρουάριο του 2023. Μάλιστα, από τα τέλη του περασμένου μήνα ένας μικρός δρόμος στο Κάστρο των Ιωαννίνων φέρει το όνομά του: πρόκειται για την οδό Ιουστινιανού, όπου βρίσκεται η συναγωγή, η οποία, δύο χρόνια μετά τον θάνατό του, μετονομάστηκε σε «οδό Μωυσή Ελισάφ», με απόφαση του δήμου Ιωαννιτών.
