Στην κεντρική φωτογραφία: η πρόταση «Thessaloniki Green Pier» τού ολλανδικού αρχιτεκτονικού γραφείου «Mogan Architecture» για την περιοχή τού «Φιξ», η οποία απέσπασε το τρίτο βραβείο στον πρόσφατο διαγωνισμό ArXellence 2.
Στη Θεσσαλονίκη (όπως και στις περισσότερες ελληνικές πόλεις) έχουμε συχνά μια μάλλον συγκεχυμένη άποψη περί του τι συνιστά τη λεγόμενη «ιστορική φυσιογνωμία τής πόλης».
Για παράδειγμα: θεωρούμε ότι η Παλιά Παραλία τής πόλης ήταν πάντοτε εκεί, όπως τη βλέπουμε σήμερα. Κι όμως: ο δρόμος προς τη διαμόρφωσή της όπως τη γνωρίζουμε στις μέρες μας άνοιξε μόλις το 1866, όταν ο τότε διοικητής τής Θεσσαλονίκης, Σαμπρή πασάς, έδωσε με ένα ασημένιο σφυρί το πρώτο χτύπημα στις ετοιμόρροπες πολεμίστρες τής Χρυσής Πύλης, στην περιοχή τού σημερινού Βαρδαρίου, εγκαινιάζοντας το έργο που είχε ανατεθεί στη «Suez Canal Company» για την κατεδάφιση των τειχών τής πόλης, στο πλαίσιο της προσπάθειας εξευρωπαϊσμού της. Τέσσερα χρόνια αργότερα (1870) το θαλάσσιο τείχος τής Θεσσαλονίκης θα έχει γκρεμιστεί. Με τα μπάζα του θα αρχίσει η διαμόρφωση της μήκους 1,5 χλμ. ακτογραμμής που γνωρίζουμε σήμερα ως «Παλιά Παραλία» και η χάραξη του πρώτου δρόμου, που ονομαζόταν «Παράλληλη οδός» και είχε στόχο τη σύνδεση του εμπορικού λιμένα και του Φραγκομαχαλά (όπου βρίσκονταν οι τράπεζες και τα μεγάλα ξενοδοχεία) με την περιοχή των Εξοχών (στη σημερινή Βασιλίσσης Όλγας), όπου είχαν ανεγερθεί τα αρχοντικά των ευκατάστατων Θεσσαλονικέων.
Αντιστοίχως ελάχιστα «ιστορική» είναι και η Νέα Παραλία. Στη θέση τής ακανόνιστης ακτογραμμής με τα υπαίθρια καφενεία και τις ταβέρνες, την οποία γνώριζαν ώς τότε οι Θεσσαλονικείς, σχεδιάζεται (αρχής γενομένης από το 1959) ένα τεράστιο έργο επιχωμάτωσης από τον Λευκό Πύργο ώς το Καραμπουρνάκι, για τη δημιουργία μιας νέας, ευθύγραμμης προκυμαίας. Θα χρησιμοποιηθούν χιλιάδες τόνοι μπάζων από τις αλλεπάλληλες κατεδαφίσεις παλαιότερων τριώροφων και τετραώροφων οικοδομών που πραγματοποιούνταν την εποχή εκείνη (στο πλαίσιο της διαβόητης αντιπαροχής) για την ανέγερση των σύγχρονων πολυκατοικιών (άλλη μία ιστορική όψη τής πόλης που, δυστυχώς, μας άφησε χρόνους). Το όλο πρότζεκτ θα διαρκέσει σχεδόν 20 χρόνια (ώς τα τέλη τής δεκαετίας τού 1970), με το νέο ανατολικό θαλάσσιο μέτωπο να περιλαμβάνει τη λεωφόρο Κένεντι (τη σημερινή Μεγάλου Αλεξάνδρου), αλλά και αρκετές αισθητικά μάλλον αδιάφορες πολυκατοικίες ύψους ώς και οκτώ ορόφων, οι οποίες σε αρκετές περιπτώσεις περιέκλεισαν (και σε ακόμη περισσότερες αντικατέστησαν) τα αρχιτεκτονικά κομψοτεχνήματα των «επαύλεων των Εξοχών».
(Προφανώς, αντίστοιχη έκπληξη με τον Θεσσαλονικιό τού 1870 ή του 1970 θα δοκίμαζαν και όσοι είχαν αντικρίσει τη Θεσσαλονίκη τού 1916 και επέστρεψαν σε αυτήν 15-20 χρόνια αργότερα. Μεσολαβούσης τής πυρκαγιάς τού 1917 και της ολοκληρωτικά νέας πολεοδομικής χάραξης της πόλης διά χειρός τού Ερνέστ Εμπράρ και της ομάδας του, η παλιά Θεσσαλονίκη των εν πολλοίς ξύλινων κτιρίων και των στενών σοκακιών έδωσε τη θέση της σε σύγχρονα μέγαρα, φαρδιές λεωφόρους και μνημειακές πλατείες).
Η επόμενη αλλαγή
Ενώπιον ακόμη μίας τέτοιας ριζοσπαστικής αλλαγής βρίσκεται πλέον η Θεσσαλονίκη. Μιας αλλαγής, η οποία επιχειρεί να τη διευρύνει όχι μόνο κατά πλάτος και κατά μήκος, όπως οι πολεοδομικές παρεμβάσεις τού τελευταίου ενάμιση αιώνα (προς τα ανατολικά, προς τα δυτικά και προς τη θάλασσα), αλλά –για πρώτη φορά– και καθ’ ύψος, με την ανέγερση των πρώτων ουρανοξυστών στην πόλη. Υπάρχουν, βέβαια, από το 1975 οι δύο δωδεκαώροφες πολυκατοικίες τής οδού Λαγκαδά, στην Ξηροκρήνη (οι οποίες σχεδιάστηκαν αρχικώς για να στεγάσουν οικογένειες στρατιωτικών, μετά τη μεταπολίτευση ωστόσο παραχωρήθηκαν σε δικαιούχους τού Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας): σήμερα ωστόσο η συζήτηση γίνεται για πρότζεκτ εντελώς διαφορετικής κλίμακας.
01
Η πρώτη περίπτωση αφορά στο νέο τοπόσημο που σχεδιάζει για την περιοχή των Κεραμείων Αλλατίνη, στη λεγόμενη «νοτιοανατολική πύλη τής Θεσσαλονίκης», η εταιρεία «ΣΤΑΝΤΑ ΑΕΔΑ» τού επιχειρηματία Σταύρου Ανδρεάδη, η οποία απέκτησε το ακίνητο. Η συνολική έκταση, σε επαφή με τις περιοχές τής Κηφισιάς και της Νέας Ελβετίας, έχει εμβαδόν 81,2 στρεμμάτων, περικλειόμενη στα δυτικά από την οδό Αλ. Παπαναστασίου (το διοικητικό όριο μεταξύ των δήμων Θεσσαλονίκης και Πυλαίας-Χορτιάτη), στα νότια από την Α. Κανελλοπούλου, στα ανατολικά από τις οδούς Οιδίποδος και Τσιγκιρίδη και στα βόρεια από την οδό Καθ. Ευρυγένη.
Το σχέδιο, σύμφωνα με δηλώσεις τού ίδιου του κ. Ανδρεάδη, δεν περιλαμβάνει αυτό που κάποιος θα αποκαλούσε «συμβατική πολεοδόμηση». Με στόχο η έκταση να μη γεμίσει με τετραώροφες πολυκατοικίες, οι οποίες θα «έπνιγαν» τα διατηρητέα των Κεραμείων Αλλατίνη, περιορίζοντας παράλληλα σημαντικά τον ελεύθερο χώρο, επελέγη η λύση τής ανέγερσης ενός κτιρίου 30 ορόφων και ύψους 100 μέτρων, όπου θα συγκεντρωθεί όλη η επιτρεπόμενη δόμηση του ακινήτου των 81,2 στρεμμάτων. Ο χαρακτήρας και οι χρήσεις τού κτιρίου θα αποσαφηνιστούν αφού ολοκληρωθεί η δημόσια διαβούλευση και αφού εκδοθεί το Προεδρικό Διάταγμα που θα ορίζει τις χρήσεις γης και τους όρους δόμησης.
Ο υπόλοιπος χώρος θα μείνει ελεύθερος για τη δημιουργία ενός υπερτοπικού, μητροπολιτικού πάρκου ανοιχτού σε όλους τους πολίτες, σε συνέχεια του άλσους τής Νέας Ελβετίας, με δεδομένη και τη διάνοιξη της οδού Ψελλού (στο πλαίσιο της λειτουργίας τού παρακείμενου σταθμού «Νέα Ελβετία» τού μετρό, σε απόσταση 150-200 μέτρων). Το σχέδιο περιλαμβάνει την κατασκευή αρκετών υπόγειων πάρκινγκ, με στόχο τίποτα να μη διαταράσσει την «πράσινη συνέχεια» στην επιφάνεια του εδάφους.
Σε ό,τι αφορά το επιφάνειας 8.800 τετρ.μ. διατηρητέο βιομηχανικό ακίνητο (ένα εξαιρετικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, το οποίο είναι δεσμευμένο για χρήσεις πολιτισμού), το σχέδιο προβλέπει την εκχώρησή του στον δήμο Θεσσαλονίκης, ο οποίος θα το διαχειριστεί σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού. Μία σκέψη θα μπορούσε να είναι η δημιουργία ενός μουσείου για τη σύγχρονη ιστορία τής Θεσσαλονίκης, το οποίο αυτήν τη στιγμή λείπει από την πόλη, χωρίς να αποκλείεται –λόγω επάρκειας χώρου– στον ίδιο χώρο να φιλοξενηθούν ακόμη και αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν στο πλαίσιο των ανασκαφών για το μετρό.
Η δημόσια διαβούλευση της Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, στο πλαίσιο του Ειδικού Πολεοδομικού Σχεδίου για τα Κεραμεία Αλλατίνη, ήταν προγραμματισμένο να ολοκληρωθεί στις 20 Νοεμβρίου. Με την ολοκλήρωση αυτής της διαδικασίας ξεκινά η φάση τής πολεοδόμησης, το πέρας τής οποίας, ωστόσο, δεν μπορεί να προβλεφθεί, με δεδομένο ότι θα απαιτηθούν γνωμοδοτήσεις από περίπου 15 διαφορετικές υπηρεσίες.
02
Η δεύτερη παρέμβαση κυοφορείται στα δυτικά τής πόλης – συγκεκριμένα, στον χώρο τού εμβληματικού βιομηχανικού ακινήτου τού «Φιξ», για το οποίο ενδιαφέρεται η Dimand. Ήδη από τον περασμένο Φεβρουάριο έχει υπογράψει (μέσω της θυγατρικής της, Filma ΑΕ), προσύμφωνο για το 50% τού ακινήτου. Όπως τονίζει σε δηλώσεις του ο γενικός διευθυντής επενδύσεων της Dimand, Νίκος Δήμτσας, οι συζητήσεις για την απόκτηση του συνόλου τού ακινήτου εκτιμάται ότι θα ολοκληρωθούν στο πρώτο τρίμηνο του 2023. Το επενδυτικό πλάνο τής Dimand για το συγκρότημα υπολογίζεται ότι θα ξεπεράσει τα 100 εκατ. ευρώ, με το νέο «Φιξ» να προβλέπει σε υπάρχοντα, αλλά και σε νέα κτίρια μεικτές χρήσεις (γραφειακούς χώρους, εμπορικές χρήσεις, κατοικίες, πολιτιστικές χρήσεις, πιθανότατα και ξενοδοχείο). Παράλληλα, ακριβώς απέναντι από το «Φιξ» η Dimand υλοποιεί ήδη ακόμη μία μεγάλη επένδυση: ένα επιβλητικό συγκρότημα γραφείων από κοινού με την Prodea Investments. Το «Hub 26», όπως ονομάζεται, επίσης επί της λεωφόρου 26ης Οκτωβρίου, αποτελείται από τέσσερα λειτουργικώς ανεξάρτητα, βιοκλιματικά κτίρια, με 15.600 τετρ.μ. νέων, σύγχρονων χώρων εργασίας. Το πρότζεκτ εκτιμάται ότι θα ολοκληρωθεί ώς τα τέλη τού 2023, στο πλαίσιο μιας επένδυσης που αναμένεται να ξεπεράσει τα 35 εκατ. ευρώ.
Παρότι η διαδικασία αξιοποίησης του «Φιξ» έχει ακόμη δρόμο να διανύσει, υπάρχουν ήδη λεπτομερή σχέδια που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για την επόμενη μέρα. Προέκυψαν στο πλαίσιο του μεγάλου διαγωνισμού ArXellence 2, τον οποίο διοργάνωσε η εταιρεία Alumil, ανταποκρινόμενη στο υπάρχον πολεοδομικό σχέδιο, που προβλέπει την ανάπτυξη του νέου επιχειρηματικού κέντρου τής πόλης στη δυτική είσοδο, εντός τής ζώνης που γειτνιάζει με τις λιμενικές εγκαταστάσεις, κατά μήκος τής λεωφόρου 26ης Οκτωβρίου. Προς την κατεύθυνση αυτή, η εταιρεία απηύθυνε ένα μεγάλο κάλεσμα στον διεθνή αρχιτεκτονικό κόσμο, ζητώντας τις ιδέες του σχετικά με το μέλλον τής ιστορικής περιοχής τού Μπεχτσινάρ, που φιλοξένησε στο παρελθόν σημαντικές εγκαταστάσεις βιομηχανίας (το εργοστάσιο ζυθοποιίας «Φιξ», το νυν δημοτικό κτίριο των πρώην Σφαγείων, το Μουσείο Ύδρευσης Θεσσαλονίκης, αλλά και γνωστά διατηρητέα, όπως η «Βίλκα» και ο «Μύλος», που βρίσκονται στην απέναντι πλευρά τής οδού), αλλά και αναψυχής. Με τη σφραγίδα τής Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA), σε στενή συνεργασία με το Συμβούλιο Διεθνών Διαγωνισμών τής UIA (ICC Council) και με πλήρη εφαρμογή των κανονισμών τής UNESCO, ο διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός ιδεών ArXellence 2 αποτέλεσε ένα μεγάλο στοίχημα – ένα στοίχημα που κερδήθηκε, κρίνοντας από το γεγονός ότι υπήρξαν 1.464 εγγραφές από 90 χώρες και κατατέθηκαν 173 προτάσεις επικεντρωμένες στη μελλοντική εικόνα τής Θεσσαλονίκης.
Ένα θέμα-ταμπού
Με το που άρχισαν να κυκλοφορούν τα πρώτα φωτορεαλιστικά, ξεκίνησαν και οι πρώτες αντιδράσεις.
«Οι ουρανοξύστες δεν ταιριάζουν στην αρχιτεκτονική μας παράδοση» υποστηρίζουν ορισμένοι. Λες και οι αδιάφορες, εργολαβικές πολυκατοικίες που έχουν κατακλύσει τα αστικά μας κέντρα, με τις κεραίες, τα ντεπόζιτα και τους ηλιακούς στις ταράτσες, τις αφρόντιστες προσόψεις με τις εξωτερικές μονάδες των κλιματιστικών άτακτα κρεμασμένες, τις ετερόκλητες τέντες και κουφώματα σε κάθε όροφο και τα αυθαίρετα πανωσηκώματα κλίνουν σεβαστικά το γόνυ στην παράδοση του Ικτίνου και του Καλλικράτη.
«Η Ελλάδα είναι σεισμογενής χώρα – οι ουρανοξύστες θα είναι επικίνδυνοι» προειδοποιούν κάποιοι άλλοι, παραβλέποντας ότι ο αντισεισμικός σχεδιασμός πολυώροφων κτιρίων είναι ένα πρόβλημα που έχει λυθεί εδώ και δεκαετίες. Αρκεί μία ματιά στο downtown σεισμόπληκτων πόλεων, όπως το Λος Άντζελες ή το Τόκιο, για να δοθεί η απάντηση. Ακόμη και ο καθ’ ημάς ουρανοξύστης, ο περίφημος «Πύργος των Αθηνών», στην αρχή τής λεωφόρου Μεσογείων, ο οποίος με 28 ορόφους και 103 μέτρα ύψος κρατά από το Σεπτέμβριο του 1972, οπότε ολοκληρώθηκε, τον τίτλο τού ψηλότερου κτιρίου στη χώρα (είναι το πρώτο κτίριο στη Βαλκανική που κατασκευάστηκε με τη μέθοδο της σύμμεικτης κατασκευής, με κολώνες από χάλυβα και πλάκες από οπλισμένο σκυρόδεμα), δεν υπέστη οποιαδήποτε ζημιά από τους δυνατούς σεισμούς που έπληξαν την πρωτεύουσα το 1981 και το 1999.
Το ζήτημα της κατασκευής ουρανοξυστών αποτελούσε ανέκαθεν ζήτημα-ταμπού στην Ελλάδα, με τον Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό (ΓΟΚ) να ορίζει μέγιστο επιτρεπόμενο ύψος σε όλη τη χώρα τα 35 μέτρα, από σεβασμό προς την Ακρόπολη της Αθήνας (ακόμη κι αν το κτίριο που θα ανεγειρόταν δεν είχε την παραμικρή οπτική επαφή με το μνημείο). Η κατάσταση άλλαξε προσωρινά το 1968, με τον χουντικό νόμο 395, ο οποίος απελευθέρωσε το υψόμετρο των κτιρίων (σύμφωνα με ορισμένους, η απελευθέρωση του ανώτατου ύψους δόμησης την περίοδο της δικτατορίας ήταν ένας από τους λόγους που επί δεκαετίες υπήρχε από την αρχιτεκτονική κοινότητα μια πολεμική ή, έστω, μια καχυποψία έναντι όποιου πρότεινε ανάλογα σχέδια). Όλα αυτά ώς τα μέσα τής δεκαετίας τού 1980, με την αναστολή τής ελεύθερης δόμησης την οποία επέφερε ο ΓΟΚ τού 1985, προσδιορίζοντας, μεταξύ άλλων, στα 32 μέτρα το μέγιστο ύψος σε όλη τη χώρα.
Η αλήθεια είναι, ωστόσο, ότι τα πράγματα αλλάζουν… Έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι από το μακρινό 1850, όταν ο αρχιτέκτονας Παναγής Κάλκος χρειάστηκε να «ψαλιδίσει» τον τελευταίο όροφο του νεοκλασικού που σχεδίαζε για τον πρωτοπόρο τής τυπογραφίας στη χώρα μας, Ανδρέα Κορομηλά, στην Αθήνα (βρισκόταν στη θέση τού σημερινού υπουργείου Οικονομικών και κατεδαφίστηκε τη δεκαετία τού 1960), επειδή παρεμπόδιζε τη θέα προς τη θάλασσα από τα διαμερίσματα της τότε βασίλισσας Αμαλίας, στο παλάτι (τη σημερινή Βουλή).
Το πρόβλημα στην Ελλάδα δεν είναι τα ψηλά κτίρια. Είναι η απουσία οργανωμένου χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Ήδη, η επένδυση της Lamda Development στο Ελληνικό προβλέπει τον «Riviera Tower», έναν ουρανοξύστη ύψους διακοσίων μέτρων, με 200 διαμερίσματα σε 50 ορόφους και με σχέδια για ανέγερση σε βάθος χρόνου άλλων έξι πολύ ψηλών κτιρίων. Χωρίς μιμητισμό προς την Αθήνα, ίσως έχει έρθει η ώρα να δούμε και στη Θεσσαλονίκη το ζήτημα των ψηλών κτιρίων (έστω και εκτός ιστορικού κέντρου), που συγκεντρώνουν πολύ περισσότερα τετραγωνικά σε ένα κτίσμα, απελευθερώνοντας χώρο για πράσινο και αναψυχή. Υπάρχει διεθνής εμπειρία. Ίσως έχει έρθει η ώρα να την εκμεταλλευτούμε.
