Αεροφωτογραφίες: Σάκης Γιούμπασης.
Σκεφτείτε να είχε η Θεσσαλονίκη έναν χώρο πολυτελή – ένα σωστό παλάτι. Σε ένα από τα πλεονεκτικότερα σημεία της, με θέα ολόκληρη την πόλη ώς το Επταπύργιο, τον Θερμαϊκό και τον Όλυμπο. Και σε αυτόν τον προνομιακό χώρο να μπορούσαν να συνυπάρχουν οι δημότες της, να απολαμβάνουν το θέατρο, τον χορό και τις εικαστικές τέχνες, να συνευρίσκονται σε εκδηλώσεις αναψυχής και διασκέδασης, να συζητούν για την ιστορία τους (και να σχεδιάζουν το αύριό τους), να φυλάσσουν την παρακαταθήκη τού κοινού παρελθόντος τους και να ορίζουν τα «έπαθλα» ενός κοινού, καλύτερου μέλλοντος.
Η ειρωνεία τής τύχης είναι ότι ο χώρος αυτός υπάρχει ήδη. Βρίσκεται σε ένα από τα πλέον προνομιακά σημεία τής πόλης, στο Μικρό Έμβολο (Καραμπουρνάκι), σε ένα ύψωμα με ανεμπόδιστη θέα. Το δε κτίριο, χτισμένο σε οικόπεδο περίπου 15 στρεμμάτων, διαθέτει επιφάνεια 1.604 τετρ.μ. σε δύο επίπεδα, ένα υπόγειο 1.330 τετρ.μ. συν εντυπωσιακούς εξώστες που φτάνουν τα 1.105 τετρ.μ.
Κι όμως: σήμερα το Παλατάκι (γιατί περί αυτού ο λόγος) έχει εγκαταλειφθεί στη φθορά τού χρόνου – ένα «ερείπιο πολυτελείας», όπως το αποκαλούν σκωπτικά κάποιοι. Η εσωτερική τοιχοποιία έχει παραδοθεί στη μούχλα και την υγρασία, ενώ προβληματική είναι η κατάσταση και των οροφών, από τις οποίες κρέμονται μπογιές και σοβάδες. Τα ξύλινα πατώματα υφίστανται σημαντικές φθορές από τα υλικά που πέφτουν από τοίχους και ταβάνια, ενώ σημαντικές ζημιές έχουν καταγραφεί και στο εξωτερικό μέρος τού κτιρίου, στους εξώστες και στις βεράντες. Κατεστραμμένες είναι οι υδραυλικές και οι ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις, τα δίκτυα αποχέτευσης παρουσιάζουν σοβαρά προβλήματα, ενώ και τα κουφώματα έχουν παραδοθεί στη σκουριά. Σύμφωνα, μάλιστα, με προ ετών μελέτη τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το Κυβερνείο αντιμετωπίζει προβλήματα και σε ό,τι αφορά την καθίζηση του εδάφους, λόγω της διάβρωσής του από την πλευρά τής θάλασσας.
Μια δύσκολη διαχρονία
Η αλήθεια είναι ότι το Παλατάκι, παρότι ένα από τα πλέον εμβληματικά κτίρια της Θεσσαλονίκης, δείχνει να δυσκολεύεται να ενταχθεί στην καθημερινότητα της πόλης – και όχι τώρα, αλλά σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια των δεκαετιών τής ζωής του.
Η ιστορία τού επιβλητικού κτιρίου ξεκινά στα τέλη τής δεκαετίας τού 1950, όταν το υπουργείο Δημοσίων Έργων αποφασίζει να ανεγείρει σε έκταση περίπου 15 στρεμμάτων, στο ακρωτήρι τού Μικρού Εμβόλου (Καραμπουρνάκι), στην Καλαμαριά, το νέο Κυβερνείο τής Θεσσαλονίκης (καθώς αυτή ήταν η πρώτη σχεδιαζόμενη χρήση τού κτιρίου). Τα σχέδια του αρχιτέκτονα Χριστόπουλου σε προμελέτη τού Περικλή Σακελλάριου, βασισμένα στο στιλ τής ανακτορικής νεοκλασικής αρχιτεκτονικής (με προπύλαιο και περιστύλιο από ιωνικούς κίονες και ιωνική κιονοστοιχία σε όλο το μήκος τής νότιας πλευράς), προέβλεπαν ένα κτίριο με εμβαδόν 1.604 τετρ.μ. σε δύο επίπεδα (συν ένα υπόγειο εμβαδού 1.330 τετρ.μ., όπου υπήρχαν μαγειρεία, πλυσταριό και αποθήκες). Διέθετε, επίσης, εξώστες συνολικής επιφάνειας 1.105 τετρ.μ., ενώ στο ίδιο οικόπεδο κατασκευάστηκαν εκκλησάκι των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και ελικοδρόμιο, ενώ προβλέφθηκε και πρόσβαση από τη θάλασσα, όπου υπήρχε μικρή μαρίνα ελλιμενισμού.
Μετά την αποπεράτωσή του, το 1962, παραχωρήθηκε με νόμο για χρήση ως κατοικία τού εκάστοτε υπουργού Βορείου Ελλάδος. Ωστόσο, έναν χρόνο αργότερα (1963) αποδόθηκε στην ελληνική βασιλική οικογένεια ως «βασιλική θερινή κατοικία», αλλά και για τη διαμονή της στους χώρους του κάθε φορά που αυτή ή κάποιο μέλος της βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη. Οι φήμες τής εποχής έκαναν λόγο για μεγάλη δυσαρέσκεια εκ μέρους των μοναρχών, οι οποίοι τελικώς παρέμειναν για μόλις ένα(!) βράδυ στο Παλατάκι, προτιμώντας για τη διαμονή τους το κοσμικό ξενοδοχείο «Μεντιτερανέ», στην Παλιά Παραλία τής Θεσσαλονίκης (κρίθηκε ακατάλληλο και κατεδαφίστηκε μετά τον μεγάλο σεισμό τού 1978), μέσα στην κίνηση και τη ζωή τής πόλης, μακριά από το «ερημικό» Μεγάλο Έμβολο.
Το 1968 το Παλατάκι επιστράφηκε στην κυριότητα του τότε υπουργείου Βορείου Ελλάδος, χρησιμοποιούμενο στα μετά τη Μεταπολίτευση χρόνια ως υπηρεσιακή κατοικία διαφόρων υπουργών Βορείου Ελλάδος (και μετέπειτα Μακεδονίας-Θράκης), αλλά και από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή (αρχικά ως πρωθυπουργό και εν συνεχεία ως Πρόεδρο της Δημοκρατίας), ο οποίος το προτιμούσε για τη διαμονή του στη διάρκεια των επισκέψεών του στη Θεσσαλονίκη. Στα δωμάτιά του κοιμήθηκαν και αρκετές ξένες προσωπικότητες (Πρόεδροι Δημοκρατίας, πρωθυπουργοί και βασιλείς).
Επί σειρά ετών φιλοξένησε την επίσημη δεξίωση για τα εγκαίνια της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης (ΔΕΘ), κυρίως επί πρωθυπουργίας Ανδρέα Παπανδρέου, μετά την ομιλία που εκφωνούσε στο Παλέ ντε Σπορ. Ωστόσο, η μετέπειτα εύθραυστη υγεία τού πρώην πρωθυπουργού (σε συνδυασμό με την ανέγερση του συνεδριακού κέντρου «Ι. Βελλίδης») κατέστησε μονόδρομο την εγκατάλειψη του Κυβερνείου ως χώρου φιλοξενίας της δεξίωσης για τη μεγαλύτερη διοργάνωση της Θεσσαλονίκης.
Το δε 1997 χιλιάδες Θεσσαλονικείς και επισκέπτες τής πόλης συνέρρευσαν στο Παλατάκι για την έκθεση εννέα αντιπροσωπευτικών έργων τού Μικελάντζελο Μερίσι (γνωστότερου ως «Καραβάτζιο»), τα οποία εκτέθηκαν εκεί στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του θεσμού «Θεσσαλονίκη, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 1997».
«Όχι στο κρεβάτι τού Καραμανλή»
Τελευταίος ένοικός του κτιρίου (το οποίο από το 2001 κηρύχθηκε διατηρητέο) ήταν ο εκ Κοζάνης ορμώμενος υπουργός Μακεδονίας-Θράκης, Νίκος Τσιαρτσιώνης, ο οποίος έμεινε εκεί την περίοδο 2004-2006.
«Θεωρώ αυτονόητο ότι το κτίριο πρέπει να σωθεί και να διατηρηθεί, καθώς έχει καταγραφεί μια ιστορία γύρω απ’ αυτό. Πιστεύω ότι μπορεί να αποτελέσει μια χρήσιμη κοιτίδα στην περιοχή, υπηρετώντας κάποιο κοινωνικό έργο» υποστηρίζει ο κ. Τσιαρτσιώνης, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ. Όπως σημειώνει, δύο ήταν οι βασικοί λόγοι για τους οποίους επέλεξε να διαμείνει στο Παλατάκι κατά τη θητεία του ως υπουργού Μακεδονίας-Θράκης: «Ο ένας ήταν για να μην επιβαρύνω το Δημόσιο με τα έξοδα της ενοικίασης ενός άλλου σπιτιού στην πόλη και της προβλεπόμενης, 24ωρης φύλαξής του (στο Παλατάκι υπήρχε ούτως ή άλλως φύλαξη). Ο δεύτερος, επειδή πίστευα πως ένα κτίριο που κατοικείται διατηρείται σε καλύτερη κατάσταση από ένα ακατοίκητο».
Περιγράφοντας την κατάσταση που βρήκε όταν πρωτοπήγε στο Κυβερνείο, υποστηρίζει πως, όταν άνοιγε τις βρύσες, έτρεχε καφέ νερό, τα παντζούρια ήταν σαπισμένα από την υγρασία, όπως και οι κουρτίνες, αλλά και κάποιοι πίνακες ζωγραφικής. «Όσο καιρό έμεινα εκεί, η κατάσταση βελτιώθηκε…», προσέθεσε. «Πώς είναι να μένεις σε ένα τέτοιο κτίριο, σε ένα παλατάκι;» τον ρωτά το ΑΠΕ-ΜΠΕ, με τον κ. Τσιαρτσιώνη να απαντά: «Είναι ένας μεγάλος συμβιβασμός. Είσαι ένας ξένος, μόνος, μέσα σε ένα τεράστιο κτίσμα». Όσο για το αν κοιμόταν στο ίδιο δωμάτιο όπου διανυκτέρευαν ο τέως βασιλιάς ή ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας, είναι κατηγορηματικός: «Όχι, είχα άλλο δωμάτιο. Εκείνο το δωμάτιο ήταν πάντοτε στρωμένο και έτοιμο, όπως και κάποια άλλα, για το ενδεχόμενο φιλοξενίας κάποιου υψηλού προσώπου».
Όταν ανέλαβε ο διάδοχος του κ. Τσιαρτσιώνη, Γιώργος Καλαντζής, το Παλατάκι έκλεισε, για να ανακαινιστεί. Κάτι που, ωστόσο, δεν έγινε ποτέ μέχρι σήμερα… Τελευταία ενέργεια για την αναστήλωση και την αποκατάστασή του έγινε επί θητείας Κατερίνας Νοτοπούλου στο Μακεδονίας-Θράκης, η οποία είχε προχωρήσει τη σύνταξη τεχνικού δελτίου, σε συνεργασία με την Αναπτυξιακή Μείζονος Αστικής Θεσσαλονίκης, έχοντας ως στόχο την υποβολή φακέλου για την ένταξη του Κυβερνείου σε πρόγραμμα χρηματοδότησης. Μία από τις προτάσεις, όπως περιγράφονταν σε εκείνο το τεχνικό δελτίο, προέβλεπε τη μετατροπή τού κτιρίου σε Μουσείο Διασποράς, στο οποίο μπορούσε να ενσωματωθεί και η έδρα τού Συμβουλίου Απόδημου Ελληνισμού. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να λειτουργήσει ως συνεδριακό και εκθεσιακό κέντρο.
Στα χρόνια που το κτίριο παραμένει κλειστό, αξιοποιείται μόνον ο κήπος του, φιλοξενώντας δεξιώσεις, συναυλίες και μουσικά πάρτι. Εκεί πραγματοποιήθηκε, για παράδειγμα, τον Μάιο του 2016 η γαμήλια δεξίωση του Γιώργου Σαββίδη, πρωτότοκου γιου τού μεγαλομετόχου τού ΠΑΟΚ, Ιβάν Σαββίδη, ενώ επίσης στον κήπο του Κυβερνείου φιλοξενείται τα τελευταία χρόνια μέρος των δράσεων του φθινοπωρινού φεστιβάλ Reworks.
Το πολύτιμο περιεχόμενο
Αρκετή συζήτηση έχει γίνει και για το περιεχόμενο του Κυβερνείου –πολυτελή έπιπλα και έργα τέχνης, συλλεκτικούς πίνακες και βαρύτιμα χαλιά, μεταξύ άλλων– με τις πληροφορίες για το πού βρίσκονται σήμερα όλοι αυτοί οι θησαυροί να αλληλοδιασταυρώνονται.
Σύμφωνα με το ρεπορτάζ τής εποχής, πολλά από τα κινητά αντικείμενα που υπήρχαν στο Παλατάκι κατά τις προηγούμενες δεκαετίες είτε χάθηκαν είτε εντοπίστηκαν σε διάφορα άλλα μέρη. Για παράδειγμα, ένα σπάνιας ομορφιάς ψηφιδωτό βρέθηκε –ανεξήγητο πώς– στη Θεολογική Σχολή τού ΑΠΘ. Επίσης, 64 πίνακες ζωγραφικής κατέληξαν στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Από το Κυβερνείο είχαν εξαφανιστεί στην πορεία τού χρόνου και 48 πανάκριβα χαλιά, τα οποία κοσμούσαν την κεντρική σάλα, καθώς και τα δωμάτια του ορόφου. Αυτά εντοπίστηκαν τελικώς στην αποθήκη μιας εταιρείας καθαρισμού χαλιών και επιστράφηκαν, αφού χρειάστηκε να παρέμβει ακόμη και η αστυνομία.
Η περισυλλογή όλης της κινητής περιουσίας τού Κυβερνείου έγινε με τη φροντίδα τού δρα. Παύλου Κανονίδη, ο οποίος την κατέγραψε και μετέφερε όλα αυτά τα μεγάλης αξίας αντικείμενα και έργα τέχνης στο υπόγειο του Διοικητηρίου, με εξαίρεση δύο μεγάλα πιάνα, καθώς και έπιπλα, τα οποία παραμένουν στο Παλατάκι αμπαλαρισμένα, σε μια προσπάθεια να προστατευτούν από τη μούχλα και την υγρασία. Σημειωτέον ότι ο κ. Κανονίδης ήταν το πρόσωπο που συνέταξε τη μελέτη, βάσει της οποίας το 2001, επί υπουργίας Γιώργου Πασχαλίδη, το Κυβερνείο κηρύχθηκε διατηρητέο.
Τι τέξεται η επιούσα;
Αυτήν τη στιγμή, το Παλατάκι βρίσκεται στην κυριότητα της Εταιρείας Ακινήτων τού Δημοσίου (ΕΤΑΔ) ΑΕ, θυγατρικής τού λεγόμενου Υπερταμείου. Διακηρυγμένη πρόθεση (σύμφωνα με απάντηση του υφυπουργού Οικονομικών, Απόστολου Βεσυρόπουλου, σε επίκαιρη ερώτηση της βουλευτή Κατερίνας Νοτοπούλου για το μέλλον του Κυβερνείου, μόλις τον περασμένο Νοέμβριο, στη Βουλή) είναι η αξιοποίηση του ακινήτου μέσω της διενέργειας ανοικτού, δημόσιου, ηλεκτρονικού διαγωνισμού, ο οποίος, κατά τον υφυπουργό Οικονομικών, θα διασφαλίζει τη διαφάνεια και τη βιωσιμότητα της αξιοποίησής του. Σύμφωνα με τον κ. Βεσυρόπουλο, «εντός των επομένων εβδομάδων (σ.σ.: η δήλωση έγινε στα τέλη Νοεμβρίου 2022) ολοκληρώνεται η παράδοση και παραλαβή από την ΕΤΑΔ τού ιστορικού κτιρίου του Κυβερνείου, στην Καλαμαριά. Η ΕΤΑΔ, που αποτελεί θυγατρική εταιρεία τού Υπερταμείου, έχει ολοκληρώσει την παραλαβή τού περιβάλλοντος χώρου τού ακινήτου, την καταγραφή των κινητών ευρημάτων στο Παλατάκι, αλλά και την αυτοψία για τις εργασίες που απαιτούνται σχετικά με την αποκατάσταση των ζημιών και τον εξωραϊσμό του. Στόχος τής ΕΤΑΔ είναι αφενός να αναγεννηθεί και να αποκατασταθεί το ακίνητο και αφετέρου να επιστραφεί στην πόλη, αφού ανακαινιστεί πλήρως, ως τοπόσημο, με χρήσεις πολιτισμού και αναψυχής». Επιπλέον, σύμφωνα με τον υφυπουργό Οικονομικών, η ΕΤΑΔ έχει έτοιμη μελέτη σκοπιμότητας για την αξιοποίηση του ιστορικού χώρου.
«Στόχος τού δήμου, των πολιτών και των φορέων που αγωνιούν για την τύχη τού κτιρίου είναι να αποδοθεί προς όφελος της κοινωνίας και της οικονομίας τής πόλης, πολύ δε περισσότερο της Καλαμαριάς» τονίζει από την πλευρά του ο δήμαρχος Καλαμαριάς (στα όρια της οποίας βρίσκεται το Κυβερνείο), Γιάννης Δαρδαμανέλης. «Ο δήμος δεν επιδιώκει να καρπωθεί το Παλατάκι, αλλά να στηρίξει κάθε προσπάθεια για μια συμμαχία τής πόλης και των φορέων της που θα κερδίσουν τη μάχη για τη διάσωση και προστασία τού εμβληματικού κτιρίου. Ωστόσο, θεωρώ σκόπιμο ο δήμος Καλαμαριάς να έχει ρόλο και λόγο στη διαχείρισή του… Για εμάς είναι ένα τοπόσημο, ένα κτίριο που συνδέεται με την ιστορία τής πόλης. Έχουμε καταστήσει σαφές ότι δεν θέλουμε να δούμε αυτόν τον χώρο να εμπορευματοποιείται, αλλά να δίνεται στην πόλη για χρήσεις πολιτισμού».
Η κοινωνία των πολιτών
Έντονη, την ίδια στιγμή, είναι και η δραστηριοποίηση της κοινωνίας των πολιτών, με κινήσεις ενημέρωσης τόσο στον φυσικό χώρο όσο και στα social media. Ήδη, η ομάδα «Σώστε το Παλατάκι» με σκοπό την ενημέρωση και την αφύπνιση τοπικών –και όχι μόνο– δυνάμεων (τη βρίσκετε εδώ: https://www.facebook.com/groups/4596818807001516) αριθμεί πάνω από 1.200 μέλη, έχοντας μάλιστα προχωρήσει και σε επιτόπου κινητοποιήσεις (η τελευταία στις 26 τού περασμένου Οκτωβρίου, ανήμερα της εορτής τού πολιούχου Αγίου Δημητρίου, στην είσοδο του Κυβερνείου). Μέλη της, μεταξύ άλλων, ο δικηγόρος Κώστας Μαμέλης, ο αρχιτέκτονας Πρόδρομος Νικηφορίδης (συνδημιουργός μαζί με τον Μπερνάρ Κουόμο τής νέας όψης τής Νέας Παραλίας Θεσσαλονίκης), ο οικονομολόγος, καθηγητής και πρώην αντιπρύτανης του ΑΠΘ Νίκος Βαρσακέλης, ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ Ζαχαρίας Σκούρας, ο στρατηγός ε.α. της ΕΛΑΣ Αντώνη Ματράκας και ο πρόεδρος του Συλλόγου Συνταξιούχων Δικαστικών Υπαλλήλων Θεσσαλονίκης, Νίκος Καρακώστας.
«Δεν έχουμε καμία εμπλοκή με κόμματα και δεν δεχόμαστε κανένα πατρονάρισμα από αυτά», σημειώνει ο κ. Καρακώστας, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ. «Αυτό που μας ενδιαφέρει σε πρώτο στάδιο είναι να υπάρξει η πολιτική βούληση για τη διάσωσή του, κάτι που σημαίνει να γίνουν άμεσα κάποιες εργασίες αποκατάστασης των φθορών στο κτίριο και στις λοιπές υποδομές και, σε δεύτερο χρόνο, να προσδιοριστεί η χρήση του. Πιστεύουμε ακράδαντα ότι το Παλατάκι μπορεί να γίνει ένας σπουδαίος χώρος πολιτισμού, στον οποίο θα μπορούν να εξυπηρετούνται παράλληλα και άλλες ανάγκες τής πόλης. Χαιρόμαστε που τον τελευταίο καιρό υπάρχει κινητικότητα γύρω από το θέμα. Για παράδειγμα, έχει ενταθεί το ενδιαφέρον τής δημοτικής αρχής τής Καλαμαριάς. Βλέπουμε ακόμη και φορείς να δείχνουν περισσότερο ενδιαφέρον στις μέρες μας. Για εμάς, θα ήταν σπουδαίο να περνούσαμε στο επόμενο στάδιο, αυτό της απελευθέρωσης του ακινήτου από το ΤΑΙΠΕΔ και, με νομοθετική ρύθμιση, να αξιοποιηθεί υπέρ του τόπου και των πολιτών».
