Το …«1918 μην Οκτώβριος», γράφει ο παπα-Γεώργιος Κ. Ντάγκας σε χωριό των Βεντζίων τής Δυτικής Μακεδονίας, «κάνω ενθύμησιν την ασθένεια την μεγάλην όπου υπήρχεν. Eις τους ανθρώπους παρηγορίαν δεν είχεν… Σπίτι έπιανε, δεν άφηνε κανένα. Ερήμωσαν σπίτια, μάλιστα και χωριά. Ήταν απελπισία εις τους ανθρώπους. Λοιπόν αυτή [την] ασθένεια την ήφεραν. Οι επιστήμονες ιατροί την ονόμασαν σπανική γρίπη…». Ενώ σε ένα άλλο έγγραφο, με αναφορά στο χωριό Μοναχίτι Γρεβενών, σημειώνεται ότι «θερίζει η γρύπη πολλές χιλιάδες ανθρώπους, στις μεγαλουπόλεις… Και το Χωριό μας πληρώνει το φόρο της γρύπης, αλλά τα λάχανα που τρώγαμε ίσως συντελούσαν και για φάρμακα, και πέρασαν τα χωριά της υπέθρου λιγότερη μπόρα της πείνας και της γρύπης».
Αναμνήσεις από το μέλλον(;)
Πρόκειται για μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν την Ισπανική Γρίπη, τη φονικότερη επιδημία του 20ούαιώνα σε όλο τον κόσμο, και συμπεριλαμβάνονται στο πλούσιο υλικό ιστορικής μελέτης που συγκέντρωσε ο δρ. Ιστορίας τού ΑΠΘ, Θανάσης Καλλιανιώτης, με αφορμή την εμφάνιση του κορωνοϊού πριν από περίπου 20 ημέρες στη Δυτική Μακεδονία.
Βάση – εκτός των άλλων– για τον συντάκτη τής μελέτης υπό τον τίτλο «Η Ισπανική Γρίπη τού 1918 στη Μεσημβρινή Δυτική Μακεδονία» υπήρξαν και οι εξιστορήσεις τής γιαγιάς του στην Αιανή Κοζάνης (η οικογένεια της οποίας έχασε τότε από τη γρίπη συνολικά 7 άτομα, δύο εκ των οποίων μετανάστες στην Αμερική), αλλά και αρχειακό υλικό, δημοσιεύματα εφημερίδων τής εποχής, μαρτυρίες, καταγραφές ερευνητών και δημόσια έγγραφα, όπως αυτό του γενικού διοικητή Δυτικής Μακεδονίας με ημερομηνία 3 Οκτωβρίου 1918, που αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «αποθνήσκουν καθ’ εκάστην κατά δεκάδας, ιδίως εις τας περιφερείας Γρεβενών, Σερβίων, Καστορίας και Γαιλαρίων (σ.σ.: «Καϊλάρια» ήταν το παλιό όνομα της Πτολεμαΐδας)».
Η πρωτόλεια μελέτη ιχνηλατεί «την άφιξη της γρίπης το φθινόπωρο του 1918. Εξετάζει τη διασπορά στη Δυτική Μακεδονία, την αντιμετώπιση από τη διοίκηση, την ιατρική και τη θρησκεία, τα αποτελέσματα του περάσματος και τη φυσική αποδρομή της» σε μια περίοδο αναταραχής λόγω του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και της παρουσίας ξένων στρατευμάτων στην περιοχή, μόλις 6 χρόνια μετά την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος.
«Πέρασε σαν αερικό…»
«Η ισπανική γρίπη φαίνεται πως πέρασε σαν αερικό, χωρίς να ακουμπήσει τις μνήμες των ανθρώπων, μια και τον χώρο τους καταλάμβαναν τότε άλλα, πιο φοβερά συμβάντα, όπως το αίμα και ο πόλεμος. Και έφυγε, επίσης, δίχως να ερεθίσει το ενδιαφέρον των ερευνητών, παλαιών και νέων. Μόνο με την εμφάνιση του νέου ιού γράφτηκαν ορισμένα κείμενα», σημειώνει στον πρόλογο της μελέτης του ο κ. Καλλιανιώτης.
Ο κορωνοϊός, που υπήρξε η αφορμή για τον δρα. Ιστορίας, εμπόδισε την έρευνα για την γρίπη, καθώς, όπως αναφέρει ο κ. Καλλιανιώτης, λόγω των προληπτικών μέτρων που εφαρμόζονται αυτήν την περίοδο οι δημόσιες υπηρεσίες έκλεισαν για το κοινό. Κατά συνέπεια, «απετράπη μεγαλύτερη πρόσβαση σε επιπλέον αρχειακό και έντυπο υλικό και σε πιο ασφαλή δεδομένα και γι’ αυτό δεν επιχειρήθηκαν και συγκρίσεις με τη νέα επιδημία».
Τα στατιστικά τού 1918
Ένα από τα συμπεράσματα που εξάγεται αβίαστα από τα στατιστικά στοιχεία τής μελέτης είναι ότι το Βόιο (στην περιοχή τού οποίου επιβλήθηκε πρόσφατα η πρώτη καραντίνα, στα χωριά Δαμασκηνιά και Δραγασιά, λόγω εμφάνισης κρουσμάτων τού νέου κορωνοϊού), η Καστοριά, η Κοζάνη, η επαρχία Εορδαίας και η Φλώρινα είναι οι περιοχές τής Δυτικής Μακεδονίας που έπληξε η γρίπη του 1918, σαρώνοντας την υφήλιο και προκαλώντας δεκάδες χιλιάδες νεκρούς σε όλη την ελληνική επικράτεια και περίπου 50-60 εκατομμύρια νεκρούς (κατ’ άλλους, 100 εκατομμύρια) σε όλο τον κόσμο.
Η συγκεκριμένη μελέτη καταγράφει 4.336 νεκρούς στη Δυτική Μακεδονία, σημειώνοντας όμως ότι άλλες πηγές αναφέρονται σε τριπλάσιο αριθμό θυμάτων, πιθανόν συμπεριλαμβάνοντας και μετέπειτα κύματα της γρίπης ή θανόντες από άλλες λοιμώξεις.
Τα πρώτα κρούσματα φαίνεται να κάνουν την εμφάνισή τους στην περιοχή αρχές Οκτωβρίου τού 1918, με την τοπική εφημερίδα «Ηχώ τής Μακεδονίας» να δημοσιεύει καθημερινά αριθμούς θυμάτων από την Κοζάνη και τις άλλες επαρχίες τής Δυτικής Μακεδονίας.
Από πού, όμως, έφτασε στην περιοχή ο ιός, όταν η ύπαιθρος ήταν κάπως απομονωμένη από τα μεγάλα αστικά κέντρα; Πότε ήρθε; Πώς εξαπλώθηκε; Συνήργησε πράγματι στο σταμάτημα της εξάπλωσης στην πόλη τής Κοζάνης (και στην επαρχία) η ευλογία των οστών τού Οσίου Νικάνορα; Ποιος ήταν ο πραγματικός αριθμός των θυμάτων; Πώς αντιμετωπίστηκε από τις αρχές; Αυτά είναι τα βασικά ερωτήματα για τον ιό τής γρίπης στη Δυτική Μακεδονία, στις απαντήσεις των οποίων επικεντρώνεται η μελέτη.
«Επιδημία τής μόδας»
Αν και από τα δημοσιεύματα της εποχής φαίνεται ότι αρχικά είχε υποτιμηθεί ο κίνδυνος της πανδημίας (και τον Ιούνιο του 1918 ο Τύπος τής Αθήνας αστειευόταν με την ισπανική γρίπη, χαρακτηρίζοντάς την «επιδημία της μόδας»), η μελέτη αποκαλύπτει ότι 102 χρόνια πριν είχαν ληφθεί μέτρα με τα οποία επιχειρήθηκε η διακοπή μετάδοσης της ισπανικής γρίπης, με σημαντικότερο το κλείσιμο των σχολείων επί 46 ημέρες στο χρονικό διάστημα των τεσσάρων μηνών (Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1918) που διήρκησε η επιδημία. Ο τοπικός Τύπος εγκωμιάζει τον τότε γενικό διοικητή τής περιοχής, που «προέλαβεν την επίφοβον επέκτασιν της θανατηφόρας νόσου, προμηθεύοντας τα κατάλληλα φάρμακα και προσκαλώντας επί τόπου ειδικούς ιατρούς». Ωστόσο, σύμφωνα με τον κ. Καλλιανιώτη, δεν έχει εξακριβωθεί τι ακριβώς έπραξε εκτός από την αναμετάδοση εντολών για ιατρικού είδους συμβουλές, όπως γαργαρισμούς τού στόματος με οξυγονούχο νερό, αποφυγή εντεύξεων παντός είδους και μη συγχρωτισμό με όποιον έχει συμπτώματα γρίπης (χωρίς να ληφθούν άλλα μέτρα), καθαριότητα χειρών και εσωρούχων και καθαριότητα ή και απολύμανση όσων σπιτιών είχαν προσβληθεί από την γρίπη.
Τα περισσότερα από τα συνιστώμενα, όπως σημειώνει ο κ. Καλλιανιώτης, ήταν αδύνατο να εφαρμοστούν, είτε επειδή κόστιζαν είτε επειδή δεν υπήρχαν υποδομές και υλικά, ώστε να τηρηθούν.
Ως καταληκτικό συμπέρασμα στην τριάντα τριών σελίδων μελέτη (συμπεριλαμβανομένης της βιβλιογραφίας) αναφέρεται ότι «η Ισπανική Γρίπη είχε έρθει από τις μεγαλουπόλεις μέσω τού σιδηροδρόμου το φθινόπωρο του 1918 στη λεκάνη τής Εορδαίας. Εξαπλώθηκε ταχύτατα στις πόλεις και την ύπαιθρο, χωρίς να διακρίνει ηλικία, γλώσσα, θρησκεία, κοινωνική ομάδα και οικονομική επιφάνεια. Στο πεδίο απόκρουσής της προσήλθαν η ιατρική τού τόπου και της περιφέρειας, η υπό γαλλική επιστασία ελληνική διοίκηση και η θρησκεία. Τον πιο βασικό, όμως, ρόλο έπαιξε μάλλον η φύση, η οποία απέδιωξε την επιδημία, επιτρέποντάς της να εξαρθεί επί περίπου έναν μήνα, όπως, προφανώς, συνέβαινε και παλαιότερα με άλλες, αντίστοιχες επιδημίες που έρχονταν και παρέρχονταν ανερώτητα».
ΑΝ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΟΤΙ ΑΡΧΙΚΑ ΕΙΧΕ ΥΠΟΤΙΜΗΘΕΙ Ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ (ΤΟΝ ΙΟΥΝΙΟ ΤΟΥ 1918 Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΑΣΤΕΙΕΥΟΤΑΝ ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΓΡΙΠΗ, ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ «ΕΠΙΔΗΜΙΑ ΤΗΣ ΜΟΔΑΣ»), Η ΜΕΛΕΤΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ ΟΤΙ 102 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΕΙΧΑΝ ΛΗΦΘΕΙ ΜΕΤΡΑ ΜΕ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΘΗΚΕ Η ΔΙΑΚΟΠΗ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΙΣΠΑΝΙΚΗΣ ΓΡΙΠΗΣ, ΜΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΟ ΤΟ ΚΛΕΙΣΙΜΟ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΕΠΙ 46 ΗΜΕΡΕΣ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΜΗΝΩΝ (ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1918) ΠΟΥ ΔΙΗΡΚΗΣΕ Η ΕΠΙΔΗΜΙΑ.
«Από την ίδια την Ισπανική Γρίπη ή τις υποτροπές άλλων υποκείμενων νοσημάτων», υπογραμμίζει ο κ. Καλλιανιώτης, «χάθηκαν στον (σημερινό) νομό Κοζάνης περίπου χίλιοι άνδρες, γυναίκες και παιδιά και πενταπλάσιοι αντίστοιχοι στη Δυτική Μακεδονία. Οι άνθρωποι ξόρκισαν το κακό οικοδομώντας μεγαλοπρεπείς ναούς και σύγχρονα θεραπευτήρια, το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό πλήθυνε, αυξήθηκαν οι κανόνες υγιεινής και προστασίας (υπερβολικά, κάποτε, οι τελευταίοι), αλλά οι επιδημίες δεν τελεύτησαν. Εμφανίζονται περιοδικά, όπως περιοδικοί είναι και οι αντίπαλοί τους, οι άνθρωποι».
