«Πρέπει να έχεις αγάπη και σεβντά, για να φτιάξεις ένα τέτοιο αντικείμενο. Δεν είναι απλό εμπόριο η τέχνη» λέει, καθώς με τα ακροδάχτυλά του ακουμπά προσεκτικά το φτιαγμένο με περισσή φροντίδα μικροαντικείμενο που κρατά στα χέρια το – έναν αργυρό αμφορέα σε μικρογραφία, αριστοτεχνικό παράδειγμα χειροποίητου συρματερού έργου.
Ο Γιάννης Μεντής, ένας από τους μάστορες της χειροποίητης γιαννιώτικης αργυροχρυσοχοΐας που έχουν αφήσει το δικό τους αποτύπωμα, αφηγείται στο Citymag τη δική του διαδρομή στην τέχνη – από τη θέση του συνταξιούχου, πλέον. Μια διαδρομή σε ένα εργαστήρι, όπως αυτό του καλού του φίλου, αργυροχόου Χρήστου Σιαπατόρη, που επισκέπτεται καθημερινά, αφού όλη του η ζωή –από αμούστακο παιδί ακόμη– είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εμβληματική τέχνη της γιαννιώτικης αργυροτεχνίας.
Γεννημένος το 1953 στο ορεινό χωριό Βασιλικό Πωγωνίου, ο Γιάννης Μεντής είχε μόλις τελειώσει το δημοτικό σχολείο, όταν οι γονείς του, άνθρωποι του μόχθου, αποφάσισαν να τον στείλουν στα Γιάννενα για να μάθει μια τέχνη: «Ούτε αυτοί γνώριζαν τι τέχνη θα μάθω ούτε ήμουν κι από κάποια γενιά αργυροτεχνιτών. Πρόβατα είχαμε και χωράφια» λέει ο κ. Μεντής και εξιστορεί πώς από το χωριό του βρέθηκε το 1966 να φοιτά στη φημισμένη Σχολή του Γεωργίου Σταύρου. «Εκείνη την εποχή ήταν φημισμένη η σχολή αυτή, που για εμένα και πολλούς άλλους τεχνίτες ήταν η καλύτερη που υπήρχε στην Ελλάδα. Οι κλάδοι ήταν τρεις, αφού, πέραν του δικού μας, υπήρχαν επίσης αυτοί που μάθαιναν τα ξυλόγλυπτα και οι τορναδόροι. Στον δικό μας κλάδο ήταν οι σκαλιστές, αυτοί δηλαδή που βάζουν το αντικείμενο στην πίσσα και το σκαλίζουν, και εκείνοι που ασχολούνταν με το φιλιγκράν (filigree). Εκεί μάθαμε και τις δύο τεχνικές, αλλά εγώ ακολούθησα τη συρματερή, επειδή μου άρεσε η λεπτομέρεια» αφηγείται και εξηγεί πως μπορεί η σχολή να ήταν τριετής, αλλά η δικτατορία του Παπαδόπουλου κατάργησε τον δικό τους κλάδο. «Μας είπαν πως, αν θέλουμε να μάθουμε αυτήν την τέχνη, θα πρέπει να πάμε έξω, στα εργαστήρια» σημειώνει και θυμάται τον δάσκαλό του στη σχολή να τον παίρνει στη δούλεψή του, ώσπου να πάει φαντάρος, μία δεκαετία μετά. «Το αφεντικό ήταν από τη Μικρά Ασία, λεγόταν Βαφειάδης και ήταν από την περιοχή της Τραπεζούντας. Ήταν ένας από τους καλύτερους στα Γιάννενα και είχε στο εργαστήριο –εκτός από εμάς– και τα τρία του παιδιά» εξηγεί.
Οι καιροί δύσκολοι και τα χρήματα λιγοστά, αφού, μόλις καταργήθηκε ο κλάδος τους από τη σχολή όπου φοιτούσε, αναγκάστηκε να φύγει από το οικοτροφείο και, μαζί με έναν φίλο του, να νοικιάσει σπίτι στην πόλη. «Παίρναμε 100 δραχμές την εβδομάδα, 400 δραχμές τον μήνα. Τα λεφτά αυτά δεν έφταναν και για να πληρώσουμε το ενοίκιο και για να φάμε. Μόλις έφτασε ο Οκτώβριος του 1967, δημιουργήθηκε μια νυχτερινή σχολή μαθητείας ειδικά για τους αργυροχρυσοχόους (σ.σ.: Σχολή Μαθητείας του ΕΟΜΜΕΧ). Και μπορεί αυτό να ήταν κουραστικό, επειδή από τις 8 το πρωί ώς τις 7:30 το απόγευμα δουλεύαμε και μετά, 8 με 10 το βράδυ, πηγαίναμε στη σχολή, αλλά, φεύγοντας, μας έδιναν ένα κουπόνι και πηγαίναμε και τρώγαμε δύο φορές την ημέρα στο εστιατόριο. Αυτό μας έσωσε».
Τα χρόνια πέρασαν
και το άγουρο παιδί που είχε έρθει στα Γιάννενα να μάθει μια τέχνη για να ζήσει μεγάλωσε και έπρεπε να υπηρετήσει στον στρατό. «Δυόμισι χρόνια έκανα θητεία, επειδή μεσολάβησαν τα γεγονότα στην Κύπρο. Μετά επέστρεψα στο αφεντικό για να ξαναθυμηθώ τη δουλειά και το 1976-1977 άνοιξα τα δικά μου φτερά και δημιούργησα το δικό μου εργαστήρι στο Κουρμανιό (μία από τις πιο παλιές και πλέον παραδοσιακές συνοικίες των Ιωαννίνων). Μη φανταστείτε πολλά πράγματα: ένας πάγκος και λίγα εργαλεία, αλλά πολύ μεράκι, αγάπη για τη δουλειά και υπομονή, ώστε το αντικείμενο που θα έβγαζα να μην έχει ψεγάδια. Δεν έφευγε αντικείμενο από τα χέρια μου, αν δεν ήταν τέλειο» λέει και το βλέμμα του μοιάζει να αποκτά προς στιγμήν μια λάμψη ανάλογη των κομψοτεχνημάτων που επί δεκαετίες περνούσαν από τα χέρια του.
Η συρματερή τεχνική
που υπηρέτησε ώς τη σύνταξη ο κ. Μεντής βασίζεται στην ολκιμότητα, μια ιδιότητα του χρυσού και του αργύρου να τραβηχτούν σε σύρμα. Η διαδικασία ώσπου να παραχθεί το σύρμα έχει διάφορα τεχνικά στάδια, όπως και οι επόμενες φάσεις που οδηγούν στο τελικό δημιούργημα, το οποίο συχνά στολίζεται με πρόσθετο διάκοσμο, μικρά ελάσματα και γράνες, ενώ πριν από το τελικό φινίρισμα βράζεται σε διάλυμα θεϊκού οξέος, για να ασπρίσει και να παραδοθεί λαμπερό και όμορφο στον κάτοχό του.
«Όλη η χειροποίητη τέχνη ήταν μέχρι περίπου το 1978 και μεταξύ των τεχνιτών υπήρχε αναγνώριση. Ο ένας θαύμαζε την τέχνη του άλλου. Από εκεί και μετά άρχισαν όλοι, ένας ένας, κι έπαιρναν χυτόπισσες. Μετά το 1984-1985 σχεδόν όλοι είχαν. Εγώ δεν πήρα. Απλώς, άλλαξα το αντικείμενο. Επειδή τα κοσμήματα τα έφτιαχναν οι χυτόπισσες και ήρθε μεγάλη παραγωγή στην πόλη, η τιμή έπεσε πάρα πολύ. Εμείς, οι τεχνίτες, αρχίσαμε να φτιάχνουμε μεγάλα αντικείμενα» εξηγεί ο κ. Μεντής.
«Η χειροποίητη τέχνη έχει κανόνες κι εγώ δεν την πρόδωσα ποτέ. Της έμεινα πιστός ώς το τέλος» τονίζει και, παρότι η μαεστρία και ο κόπος ενός τεχνίτη δεν πληρώνονται, αν αναλογιστεί κάποιος τις ώρες που σκυμμένος πάνω στον πάγκο προσπαθεί να συνθέσει ένα δημιούργημα ξεχωριστό, ο ίδιος δεν μετανιώνει γι’ αυτήν του την επιλογή. Το μόνο που του προκαλεί θλίψη είναι, όπως λέει, που η νέα γενιά δεν δείχνει ενδιαφέρον να συνεχίσει την τέχνη αυτή, που μετρά αιώνες ζωής (αφού το ξεκίνημά της χάνεται στα πρώιμα μεταβυζαντινά χρόνια) και έχει καθιερώσει τα Γιάννενα ως την «πόλη των ασημουργών», όπως γράφει και η πινακίδα στην είσοδο της πόλης.
Παραδέχεται μάλιστα πως «αυτήν τη στιγμή, αν δεν υπήρχε το εκκλησιαστικό, δεν θα υπήρχε γιαννιώτης τεχνίτης να δουλεύει», αφού οι εναπομείναντες ασχολούνται σχεδόν αποκλειστικά με το συγκεκριμένο είδος. «Παλαιότερα ήταν αλλιώς. Υπήρχαν εποχές που ψώνιζαν πολλοί ασημένια και χρυσά. Μπορεί να ήταν φτωχός ο κόσμος, αλλά όλα τα χρήματα που έβγαζαν εκείνη την εποχή τα έδιναν για έναν αρραβώνα ή έναν γάμο. Γιαννιώτης την εποχή του 1970-1980, αν δεν είχε στο σπίτι του ασημικά, δεν είχε τίποτα» αναφέρει χαρακτηριστικά.
Τη θλίψη του για την απουσία ενδιαφέροντος από την πλευρά των νέων έρχεται να γλυκάνει η ύπαρξη του Μουσείου Αργυροτεχνίας, που ίδρυσε και λειτουργεί το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ), στον δυτικό προμαχώνα της νοτιοανατολικής ακρόπολης του Κάστρου (Ιτς Καλέ). «Ευτυχώς που η Τράπεζα Πειραιώς αποφάσισε να κάνει αυτό το μουσείο. Το Μουσείο Αργυροτεχνίας είναι κόσμημα για την πόλη, μια πόλη που έχει βγάλει εκατοντάδες αργυροτέχνες. Τιμάει κι εμάς που ζούμε, αλλά και τους τεχνίτες που έφυγαν» υποστηρίζει ο κ. Μεντής και μας προτρέπει να το επισκεφθούμε. Εκεί, άλλωστε, ο επισκέπτης συναντά κι ένα μικρό κομμάτι του ίδιου, αφού στη σύντομη ταινία τεκμηρίωσης που συνοδεύει τα συρματερά-φιλιγκράν εκθέματα(ορισμένα εκ των οποίων και δικά του) είναι αυτός ο πρωταγωνιστής, δείχνοντας βήμα βήμα τη διαδικασία διαμόρφωσης ενός τέτοιου αντικειμένου.
Λίγο πριν αποχαιρετήσουμε
τον κ. Μεντή, ζητάμε από τον Χρήστο Σιαπατόρη (που, όση ώρα διαρκούσε η συζήτησή μας με τον φίλο του, λίμαρε και γυάλιζε τα ασημένια κουταλάκιαπου λίγο νωρίτερα είχε βγάλει από τον τσατμά) να μας δείξει το «τύπωμα στο χώμα». Ανταποκρίνεται πρόθυμα, ξεδιπλώνοντας τα μυστικά της δικής του τέχνης στον φωτογραφικό φακό του Σάκη Γιούμπαση. Τεχνίτης από τους λίγους στο είδος του, ο κ. Σιαπατόρης φτιάχνει καλούπια σε κοσκινισμένο χώμα, μια τεχνική (χύτευση ή τύπωμα σε χώμα) που έρχεται από το μακρινό παρελθόν, σχεδόν 400 χρόνια πριν, αλλά συνεχίζει σε χέρια έμπειρα, όπως τα δικά του, να δίνει ζωή στο μέταλλο.
Το 2023 η τέχνη της γιαννιώτικης αργυροχοΐας/αργυροτεχνίας εντάχθηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με το σκεπτικό ότι αποτελεί μια εμβληματική παραδοσιακή τέχνη επεξεργασίας του ασημιού και κατασκευής χειροποίητων αντικειμένων (εκκλησιαστικών, κοσμικών, διακοσμητικών), καθώς και κοσμημάτων.
