Κάποια σημεία
στη Θεσσαλονίκη κουβαλούν το δικό τους ιστορικό και αξιακό φορτίο. Είναι τόποι συνδεδεμένοι με πρόσωπα που σημάδεψαν τη διαχρονία της πόλης, διαθέτοντας, ταυτόχρονα, μια συνεχή και αδιάλειπτη παρουσία στην καθημερινότητα γενεών Θεσσαλονικέων, αλλά και επισκεπτών της πόλης. Το σημαντικότερο: είναι τόποι όμορφοι, που σου επιτρέπουν να ξεφεύγεις από τον θόρυβο της πόλης και να παίρνεις μικρές ανάσες ανάπαυλας χωρίς, στην πραγματικότητα, να χρειάζεται να φύγεις μακριά από το κέντρο. Το αντίθετο.
Ένα σημείο με αυτόν ακριβώς τον χαρακτήρα (αν όχι η αποθέωση του λεγόμενου «κέντρου απόκεντρου») είναι η συναρπαστική περιοχή της πλατείας Άθωνος και της Αγοράς Βατικιώτη – ένα πραγματικά υπέροχο, γραφικό «χωριουδάκι» στην καρδιά της Θεσσαλονίκης.
Όλα ξεκίνησαν
το 1917, με την πυρκαγιά που κατέκαψε το κέντρο της πόλης. Ένας λευκός καμβάς ξεπήδησε μέσα από τη μαυρίλα και τα αποκαΐδια… Ένας καμβάς, πάνω στον οποίο η τότε κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου είχε τη δυνατότητα να σχεδιάσει από το μηδέν μια νέα, σύγχρονη πόλη, η οποία θα μπορούσε να συγκριθεί με ό,τι καλύτερο υπήρχε την εποχή εκείνη στην Ευρώπη.
Για να πετύχει αυτόν τον στόχο, ο Βενιζέλος σχημάτισε μια διεθνή «dream team», αποτελούμενη από τους καλύτερους της εποχής: τον γάλλο αρχιτέκτονα και αρχαιολόγο Ερνέστ Εμπράρ, τον άγγλο αρχιτέκτονα τοπίου Τόμας Μώσον (ο ρόλος του οποίου υπήρξε τελικώς, για γραφειοκρατικούς λόγους, δευτερεύων), τον γάλλο λοχαγό του Μηχανικού Ζοζέφ Πλεμπέρ, τους αρχιτέκτονες Αριστοτέλη Ζάχο και Κωνσταντίνο Κιτσίκη, τον ειδικό λιμενολόγο Άγγελο Γκίνη και τον τότε δήμαρχο της πόλης, Κωνσταντίνο Αγγελάκη. «Ενώ αι Αθήναι πρέπει να επιβάλλονται εις τα όμματα εκάστου ξένου ή εντοπίου ως έδρα της κυβερνήσεως, η Θεσσαλονίκη τουναντίον πρέπει να επιβάλλεται εις όλους ως είς μέγας λιμήν και κέντρον εμπορικής και βιομηχανικής κινήσεως, ένθα συγκεντρούνται οι οικονομικοί παράγοντες οι προάγοντες το εμπόριον και τη βιομηχανίαν» αναφέρεται χαρακτηριστικά στο κείμενο του Τόμας Μώσον με τις γενικές κατευθύνσεις προς την Επιτροπή.
Όλοι αυτοί οι ειδικοί στρώθηκαν αμέσως στη δουλειά, σχεδιάζοντας μια πόλη με μεγάλους ελεύθερους χώρους (το προτεινόμενο σχέδιο του γάλλου αρχιτέκτονα και πολεοδόμου προέβλεπε ποσοστό περίπου 40%) και λεωφόρους μεγάλου πλάτους (έως και 28 μέτρων), ακόμη και προβλέποντας λύσεις πρωτοποριακές για την εποχή, οι οποίες αποδεικνύονται επίκαιρες ακόμη και σήμερα (ο Εμπράρ είχε οραματιστεί, μεταξύ άλλων, γραμμή μετρό μεταξύ του σιδηροδρομικού σταθμού της Θεσσαλονίκης και της Νέας Ελβετίας, ακριβώς πάνω στη σημερινή χάραξη της βασικής γραμμής του συγκεκριμένου μέσου σταθερής τροχιάς!).
Δυστυχώς,
τα σχέδια αυτά συνάντησαν, όπως κατά κανόνα συμβαίνει στη χώρα μας, τη σφοδρή αντίδραση των δημοτικών αρχών και τοπικών παραγόντων της Θεσσαλονίκης. Η θερμή υποστήριξη του σχεδίου από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, ωστόσο, έκαμψε τις περισσότερες αντιδράσεις και άνοιξε τον δρόμο για ριζοσπαστικές παρεμβάσεις στον αστικό ιστό της πόλης, το μεγαλύτερο intra muros (μέσα από τα τείχη) μέρος της οποίας είχε καταστραφεί από την πυρκαγιά. Σημαντικά (θετικά) στοιχεία του σχεδίου εφαρμόστηκαν επιτυχώς και παραμένουν σαφώς αναγνωρίσιμα, όπως η άμεση επαφή με τη θάλασσα, ο σχεδιασμός των ελεύθερων χώρων, η ανάδειξη των μνημείων, αλλά και η μίξη καθημερινών αναγκών και ευγενών δραστηριοτήτων (όπως η διασταύρωση του μνημειακού άξονα της Αριστοτέλους με τις αγορές Βλάλη, Βατικιώτη, Καπάνι και Άθωνος – μια επιλογή που, παρότι είχε έρθει σε αντίθεση με το επικρατούν πνεύμα των τότε τοπικών αρχόντων, αποδείχθηκε σωτήριο «οξυγόνο» που, προσδίδοντας πολυλειτουργικότητα, κοινωνική και χρησιακή συνύπαρξη, επέτρεψε τη διαρκή ενεργό παρουσία των αγορών αυτών στην καθημερινή ζωή της πόλης, καθιστώντας τες αναπόσπαστο μέρος των καθημερινών διαδρομών ντόπιων και επισκεπτών).
Κάτω, λοιπόν, από την Εγνατία, εκατέρωθεν του άξονα της Αριστοτέλους, είχαν σχεδιαστεί τα μπαζάρ, δηλαδή οι αγορές, στη θέση παλαιότερων ελληνορωμαϊκών και οθωμανικών αγορών. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για ολόκληρη την περιοχή που απλωνόταν στα δυτικά της γειτονιάς της Αγίας Σοφίας μέχρι και πέρα από την οδό Βενιζέλου και το μπεζεστένι. Οι αγορές αυτές είχαν σχεδιαστεί από τον ίδιο τον Εμπράρ ως εκσυγχρονισμένες αγορές με μικρά, ισόγεια και διώροφα καταστήματα, με υποχρεωτικώς όμοιες νεοβυζαντινές όψεις, δίλοβα παράθυρα και, ενίοτε, στεγασμένες στοές στο ισόγειο, τα οποία στην περίπτωση της Αγοράς Βατικιώτη υποδέχονται είδη λαϊκής κατανάλωσης, όπως τρόφιμα και εργαστήρια. Την ίδια εποχή, οι δρόμοι της περιοχής, στα ίχνη της παλιάς οδού Κιουλχάν (ανάμεσα στην πλατεία της αγοράς Un Kapan και τα όρια της ενορίας του μοναστηριού της Αγίας Θεοδώρας), αποκτούν τα σημερινά τους ονόματα: αυτό του δασκάλου και παιδαγωγού Χαρίσιου Παπαμάρκου, αλλά και τα ονόματα διανοουμένων, παιδαγωγών και επιφανών μελών της ελληνικής κοινότητας, που έζησαν από τον 18ο αιώνα ώς τις αρχές του 20ού στη Μακεδονία, όπως ο Κοσμάς Μπαλάνος, ο Φιλήμων Δραγούμης, ο έλληνας πρόξενος Κωνσταντίνος Βατικιώτης, ο Μαργαρίτης Δήμιτσας, ο Ιωάννης Αυγερινός κ.ά.).
Έκτοτε,
η περιοχή πέρασε από σαράντα κύματα. Μετά τον μεγάλο σεισμό του 1978, στο τραπέζι έπεσε η πρόταση για κατεδάφιση όλων των καταστημάτων της Αγοράς Βατικιώτη και της πλατείας Άθωνος (σε αρκετά από τα οποία είχε καταρρεύσει ο επάνω όροφος), με ανέγερση ενός πολυώροφου εμπορικού κέντρου από τη Δημόσια Επιχείρηση Πολεοδομίας και Στέγασης (ΔΕΠΟΣ). Ευτυχώς, όπως διαπιστώνουμε όλοι, η συγκεκριμένη πρόταση δεν προχώρησε (μάλιστα, κάποιοι από τους ορόφους που είχαν καταρρεύσει αποκαταστάθηκαν στην αρχική τους κατάσταση)… Και λίγα χρόνια αργότερα, στο πλαίσιο λειτουργίας του οργανισμού «Θεσσαλονίκη, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 1997», προτείνεται η κατασκευή ανεξάρτητων στεγάστρων για την προστασία των κυριότερων διαδρομών στην Αγορά Βατικιώτη, όπως και στις αντίστοιχες αγορές στα δυτικά της Αριστοτέλους, που δίνουν στην περιοχή την εικόνα που αντικρίζουμε σήμερα.
Από το χθες στο αύριο
Ανέκαθεν, η Αγορά Βατικιώτη και η Άθωνος εξυπηρετούσαν, σε σύγκριση με το Καπάνι, ένα κοινό οικονομικά πιο ισχυρό και πολύ πιο απαιτητικό σε ό,τι αφορά τη διατροφή του. Στα καταστήματά τους οι καταναλωτές μπορούσαν (και μπορούν) να βρουν όλων των ειδών τα μπαχαρικά, τσάγια, ξηρούς καρπούς, λαχανικά, φρούτα, ψάρια και τυριά, αλλά, ταυτόχρονα, μικρές μπουτίκ με ρούχα, χειροποίητα αξεσουάρ και διακοσμητικά αντικείμενα. Λίγο πιο δίπλα δραστηριοποιούνται ακόμη και σήμερα γραφικά μαγαζάκια με χειροποίητα, ψάθινα αντικείμενα και ξύλινα μικροέπιπλα, φτιαγμένα από τους λιγοστούς, πια, τεχνίτες του είδους. Και επειδή δεν θα μπορούσε να μη δει κάποιος τον «ελέφαντα στο δωμάτιο», ισχυρό αποτύπωμα αφήνουν και όλες οι μικρές ή μεγαλύτερες επιχειρήσεις εστίασης που αποτελούν πόλο έλξης για ντόπιους και ξένους επισκέπτες, τους οποίους δελεάζουν με τα μοσχοβολιστά μεζεδάκια που προσφέρουν, αλλά και, πολύ συχνά, με τη ζωντανή μουσική που διασκεδάζει τους θαμώνες τους μεσημέρι και βράδυ.
Σήμερα, η πλατεία Άθωνος, η Αγορά Βατικιώτη και τα πέριξ τους αποτελούν το καλύτερα κρυμμένο «μυστικό» στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Ένα κέντρο-απόκεντρο στην καρδιά του εμπορικού κέντρου, μία ανάσα δρόμο από κεντρικές οδούς και άξονες της σύγχρονης πόλης, όπως η Αριστοτέλους, η Εγνατία, η Αγίας Σοφίας και η Ερμού. Μια γειτονιά που ομνύει στην παροιμιώδη θεσσαλονικιώτικη τέχνη του ευ ζην, προσφέροντας εκλεκτές απολαύσεις για την όραση, την ακοή, τη γεύση, την όσφρηση, την αφή μας. Γι’ αυτό και μόνο τυχαίο ή δυσεξήγητο δεν είναι που αυτός ο παράδεισος των πέντε αισθήσεων έχει καταφέρει να βρει τη θέση του στις καθημερινές διαδρομές των Θεσσαλονικέων που καταφεύγουν σ’ αυτόν για τα ψώνια της ημέρας, των τουριστών που αναζητούν μια αυθεντική γεύση Θεσσαλονίκης, εκείνων που αναζητούν τους πραγματικούς αρτιζάνους που φτιάχνουν μικρά έργα τέχνης με τα χεράκια τους, αλλά και όλων των φανατικών των επικούρειων απολαύσεων, οι οποίοι γνωρίζουν ότι, για να βρουν κάτι που θα τέρψει βαθιά τους γευστικούς τους κάλυκες, θα πρέπει να περάσουν μια βόλτα από την Άθωνος. Τη δική μας Άθωνος. Την Άθωνος όλης της Θεσσαλονίκης.
Μόνοι στον παράδεισο
Αρκεί μία βόλτα, ένα πέρασμα από την πλατεία Άθωνος, την Αγορά Βατικιώτη και όλα τα μικρά στενά με τις κληματαριές και το άφθονο πράσινο, για να διαπιστώσεις ότι η περιοχή είναι ένας πραγματικός «αστικός παράδεισος», κρυμμένος κυριολεκτικά σε κοινή θέα δίπλα στο πλέον προβεβλημένο σημείο του αστικού άξονα της Θεσσαλονίκης: την πλατεία Αριστοτέλους. Το πρόβλημα είναι, ωστόσο, ότι αυτόν τον παράδεισο έχουν μείνει να τον υπερασπίζονται όσοι επιμένουν να επιχειρούν σε αυτόν, διατηρώντας καταστήματα εστίασης, αξεσουάρ, ρούχων, ειδών δώρων και βιβλίων (και ό,τι άλλο ωραίο και λαχταριστό μπορείς να βρεις στην περιοχή).
Από τη μία, υπάρχουν οι επιχειρηματίες της περιοχής – αυτοί οι οραματικοί, οι επίμονοι, ακόμη και οι ρομαντικοί άνθρωποι, που επενδύουν άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο χρήμα (σίγουρα ωστόσο, τόσο στη μία όσο και στην άλλη περίπτωση, διαθέτουν πλεόνασμα σε μεράκι, αγάπη και προσωπική δουλειά), για να φτιάξουν τα δικά τους «σύννεφα» σε αυτόν τον παράδεισο – και, πιστέψτε μας: τα μικρά, κουκλίστικα καταστήματα στην περιοχή της Άθωνος είναι από τα ομορφότερα που θα συναντήσετε περπατώντας στη Θεσσαλονίκη, οι τέλειες προθήκες, όπου η δουλειά δεξιοτεχνών αρτιζάνων παρουσιάζεται περήφανα στους κατοίκους της πόλης και στους επισκέπτες της (κάτι αντίστοιχο ισχύει και με τις επιχειρήσεις εστίασης, που δύσκολα θα αφήσουν ασυγκίνητο ακόμη και τον πλέον φανατικό της δίαιτας και της διατροφής).
Από την άλλη, ωστόσο, ο δημόσιος χώρος χωλαίνει… Παραδοσιακά καλντερίμια με κυβόλιθους, ταλαιπωρημένα από τα εκατομμύρια πόδια που έχουν περάσει από πάνω τους σε βάθος δεκαετιών, μετρούν τις πληγές τους, δείχνουν ολοκάθαρα την ηλικία τους και περιμένουν να υπάρξει κάποια στιγμή και γι’ αυτά μέριμνα, όπως για τα αντίστοιχα σοκάκια στο Καπάνι, οι δρόμοι του οποίου ήδη ανακατασκευάζονται. Το σιντριβάνι στην πλατεία Άθωνος, την καρδιά της περιοχής, ταλαντεύεται μεταξύ βλάβης και λειτουργίας, με τα νερά του ωστόσο να χύνονται ανεξέλεγκτα στην πλατεία, με πρόχειρες πινακίδες να προειδοποιούν για κίνδυνο ηλεκτροπληξίας και με το πότε λειτουργεί ο φωτισμός του να αποτελεί γρίφο για ικανούς λύτες. Όσο για την καθαριότητα, η περιοχή υποφέρει όπως και ολόκληρη η πόλη – και εδώ, οι ίδιοι οι άνθρωποι της Άθωνος και της Αγοράς Βατικιώτη δίνουν τη λύση, υπερβαίνοντας εαυτούς με πολλή προσωπική δουλειά και φροντίδα.
Αυτός ο παράδεισος χρειάζεται όλους εμάς, τους Θεσσαλονικείς, για να περάσει και στα παιδιά μας – και στα παιδιά των παιδιών μας. Αξίζει να τον αγαπήσουμε, αξίζει να τον κάνουμε καθημερινό στέκι μας. Μόνο κερδισμένοι θα βγούμε.
