Πηγή φωτογραφιών: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος/Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας (αρχείο «Citymag»).
Το πεζοδρόμιο της 26ης Οκτωβρίου, στο ύψος τού συγκροτήματος Φιξ, είναι στενό και, σε κάποια σημεία του, χορταριασμένο. Καθόλου παράξενο, αν αναλογιστεί κάποιος ότι εδώ και περίπου 37 χρόνια, από τότε που έκλεισε το εργοστάσιο ζυθοποιίας, ο κόσμος που περπατά σ’ αυτό είναι ελάχιστος. Κι αυτός μόνον ορισμένα βράδια τής εβδομάδας, όταν θα έχει παρκάρει το αυτοκίνητό του εκεί, για να διασκεδάσει στα νυχτερινά κέντρα τής περιοχής.
Τα κτίρια του ιστορικού συγκροτήματος βρίσκονται σε χειρότερη κατάσταση. Παρατημένα στη μοίρα τους, στο πέρασμα του χρόνου, στις διαθέσεις τού καιρού και, κυρίως, των επιτήδειων, που θα μπουν για να αφαιρέσουν όσα αντικείμενα δεν έχουν ακόμη κλαπεί. Αν και δεν έχουν απομείνει αρκετά… Και όλα αυτά σε έναν χώρο που κάποτε έσφυζε από ζωή.
Μια (βιομηχανική) πόλη γεννιέται
Στα μέσα τού 19ου αιώνα, η Υψηλή Πύλη αποφάσισε να προχωρήσει σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων, που θα οδηγούσαν στην αναδιοργάνωση και στον εκσυγχρονισμό τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Γνωρίζοντας τον σημαντικό ρόλο που μπορούσε να διαδραματίσει η Θεσσαλονίκη, κάλεσε ξένες εταιρείες, για να δημιουργήσουν τις υποδομές τής πόλης.
Με τις «ευλογίες» τής Πύλης επεκτάθηκε το λιμάνι και δημιουργήθηκε το σιδηροδρομικό δίκτυο. Η πόλη κατέστη συγκοινωνιακός κόμβος: μέσω θαλάσσης και ενδοχώρας, τα αγαθά μπορούσαν να μεταφερθούν σε κάθε γωνία τής αυτοκρατορίας. Το ίδιο διάστημα διανοίχτηκε η οδός Βενιζέλου, χτίστηκαν τα σφαγεία, το Διοικητήριο και πολλά ακόμη κτίρια.
Εκείνη την εποχή, στη Θεσσαλονίκη δραστηριοποιούνταν βιομήχανοι –κυρίως από την εβραϊκή κοινότητα– αλλά και επιχειρηματίες με ευρωπαϊκό προφίλ. Ήταν πλούσιοι και είχαν το επιχειρηματικό δαιμόνιο. Αυτά τα δύο χαρακτηριστικά έδωσαν ώθηση στη βιομηχανία, για μια σημαντική μετάβαση: από την υδροκίνηση στην ατμοκίνηση.
Η πόλη έκανε τεράστια βήματα προόδου: νέες τεχνολογίες, νέα υλικά, νέα επιχειρηματικά projects άρχισαν να υλοποιούνται. Ανάμεσά τους, το «Αλλατίνι», ο μεγαλύτερος αλευρόμυλος της Μεσογείου, και το συγκρότημα που σήμερα γνωρίζουμε ως εργοστάσιο ζυθοποιίας «Καρόλου Φιξ».
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΚΤΙΡΙΑ ΤΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΑΡΧΙΣΑΝ ΝΑ ΑΝΕΓΕΙΡΟΝΤΑΙ ΤΟ 1882, ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΟΥ ΟΙΝΟΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΕΙΟΥ ΜΙΣΡΑΧΗ. Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΦΑΣΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΕΙΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1892-1893, ΟΤΑΝ ΙΔΡΥΘΗΚΕ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΣΕ ΤΟ ΖΥΘΟΠΟΙΕΙΟ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΕΣ ΑΛΛΑΤΙΝΙ, ΜΙΣΡΑΧΗ ΚΑΙ ΦΕΡΝΑΝΤΕΖ, ΣΤΟ ΙΔΙΟ ΟΙΚΟΠΕΔΟ ΟΠΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΣΕ ΤΟ ΟΙΝΟΠΝΕΥΜΑΤΟΠΟΙΕΙΟ ΜΙΣΡΑΧΗ. Ο ΤΡΟΠΟΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΤΟΥ ΗΤΑΝ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ: ΕΙΧΕ ΕΙΣΑΧΘΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ, ΟΠΟΥ ΑΠΟΤΕΛΟΥΣΕ ΤΟ ΚΥΡΙΑΡΧΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΠΟΛΥΩΡΟΦΩΝ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΩΝ. ΒΑΣΙΖΟΤΑΝ ΣΤΙΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ ΩΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΞΑΣΦΑΛΙΖΕ ΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟ ΔΥΝΑΤΟΝ ΠΥΡΑΣΦΑΛΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ, ΑΦΟΥ ΟΙ ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ ΑΠΟΤΕΛΟΥΣΑΝ ΤΟΤΕ ΤΗ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΑΠΕΙΛΗ ΓΙΑ ΤΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΑ.
Το «παλάτι» τής βιομηχανίας
Τα πρώτα κτίρια του συγκροτήματος άρχισαν να ανεγείρονται το 1882, για τις ανάγκες τού οινοπνευματοποιείου Μισραχή. Η δεύτερη οικοδομική φάση χρονολογείται στην περίοδο 1892-1893, όταν ιδρύθηκε και λειτούργησε το ζυθοποιείο από τους επιχειρηματίες Αλλατίνι, Μισραχή και Φερνάντεζ, στο ίδιο οικόπεδο όπου λειτουργούσε το οινοπνευματοποιείο Μισραχή.
Ο τρόπος κατασκευής του ήταν πρωτοποριακός για την εποχή: είχε εισαχθεί από την Ευρώπη, όπου αποτελούσε το κυρίαρχο μοντέλο κατασκευής πολυώροφων εργοστασίων. Βασιζόταν στις ιδιότητες του σιδήρου ως οικοδομικού υλικού και εξασφάλιζε μια κατά το δυνατόν πυρασφαλή κατασκευή, αφού οι πυρκαγιές αποτελούσαν τότε τη μεγαλύτερη απειλή για τα βιομηχανικά συγκροτήματα. Παράλληλα, ικανοποιούσε και μια σειρά πρακτικών ζητημάτων, που αφορούσαν την παραγωγή των προϊόντων.
Το 1912, η εταιρεία Μισραχή-Φερνάντεζ μετατράπηκε σε ανώνυμη εταιρεία με την επωνυμία «Ζυθοποιείο Όλυμπος», ενώ το 1920 συνενώθηκε με το «Ζυθοποιείο Νάουσα». Έτσι, τα δύο ζυθοποιεία λειτουργούσαν κάτω από την ίδια στέγη, με την επωνυμία «Όλυμπος-Νάουσα». Το 1926, η πλειοψηφία των μετοχών πέρασε στην αθηναϊκή εταιρεία «Κάρολος Φιξ».
Η άνοδος και η πτώση
Μέσα σε λίγες δεκαετίες, η βιομηχανία στη Θεσσαλονίκη έκανε τεράστια άλματα προς τα εμπρός. Δημιουργήθηκε η «Υφανέτ», εκσυγχρονίστηκαν τα κεραμεία, κατασκευάστηκε ο Μύλος Χατζηγιαννάκη – και μόνο τυχαία δεν ήταν η ίδρυση της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης.
Στο συγκρότημα του Φιξ γίνονταν διαρκώς προσθήκες κτιρίων, ώστε να ικανοποιούνται οι απαιτήσεις τής δουλειάς. Ο οικοδομικός ιστός «αγκάλιασε» την περιοχή και το μέλλον τής Θεσσαλονίκης ως βιομηχανικής πόλης διαγραφόταν ευοίωνο. Κι ύστερα ήρθε ο παγκόσμιος πόλεμος, το καθεστώς των δασμών – και άρχισε η παρακμή…
Το εργοστάσιο «Κάρολος Φιξ» συνέχισε να λειτουργεί μεταπολεμικά, όχι μόνον ως ζυθοποιείο-παγοποιείο, αλλά και παράγοντας άλλα προϊόντα, όπως χυμούς. Μάλιστα, οι εγκαταστάσεις τού συγκεκριμένου εμφιαλωτηρίου κατασκευάστηκαν το 1959, σε σχέδια του Τάκη Ζενέτου (ενός από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες της μεταπολεμικής περιόδου).
Το 1983, η λειτουργία του σταμάτησε. Το τέλος της ήταν η αρχή τής εγκατάλειψης και της παρακμής. Ο μηχανολογικός εξοπλισμός λεηλατήθηκε και οι χάλκινοι ζυθοβραστήρες –και όχι μόνο– πιθανότατα πουλήθηκαν σε κάποιους με το κιλό. Ο χρόνος και οι καιρικές συνθήκες συνέχισαν το καταστροφικό έργο των κλεφτών. Οι στέγες ορισμένων κτιρίων κατέρρευσαν και σήμερα ελάχιστα θυμίζουν το «παλάτι» τού παρελθόντος.
ΤΟ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ «ΚΑΡΟΛΟΣ ΦΙΞ» ΣΥΝΕΧΙΣΕ ΝΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ, ΟΧΙ ΜΟΝΟΝ ΩΣ ΖΥΘΟΠΟΙΕΙΟ-ΠΑΓΟΠΟΙΕΙΟ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΑΛΛΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ, ΟΠΩΣ ΧΥΜΟΥΣ. ΜΑΛΙΣΤΑ, ΟΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ ΕΜΦΙΑΛΩΤΗΡΙΟΥ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΗΚΑΝ ΤΟ 1959, ΣΕ ΣΧΕΔΙΑ ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΖΕΝΕΤΟΥ (ΕΝΟΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΟΥΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ). ΤΟ 1983, Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΜΑΤΗΣΕ. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΗΤΑΝ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΜΗΣ. Ο ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΛΕΗΛΑΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΟΙ ΧΑΛΚΙΝΟΙ ΖΥΘΟΒΡΑΣΤΗΡΕΣ –ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΟΝΟ– ΠΙΘΑΝΟΤΑΤΑ ΠΟΥΛΗΘΗΚΑΝ ΣΕ ΚΑΠΟΙΟΥΣ ΜΕ ΤΟ ΚΙΛΟ. Ο ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΙΡΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΣΥΝΕΧΙΣΑΝ ΤΟ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΚΛΕΦΤΩΝ. ΟΙ ΣΤΕΓΕΣ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΤΕΡΡΕΥΣΑΝ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΕΛΑΧΙΣΤΑ ΘΥΜΙΖΟΥΝ ΤΟ «ΠΑΛΑΤΙ» ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ.
Διατηρητέα κληρονομιά
Το 1991, το συγκρότημα αγοράστηκε –μετά από πλειστηριασμό– από ομάδα ιδιωτών. Το αντίτιμο που κατέβαλαν ήταν 500 εκατ. δραχμές. Το 1994, η 4η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων χαρακτήρισε το συγκρότημα «έργο τέχνης εξαιρετικού ενδιαφέροντος» και κηρύχθηκε «διατηρητέο μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς». Κάποια μη διατηρητέα τμήματα νοικιάστηκαν ως χώροι διασκέδασης. Στη δεκαετία που ακολούθησε αποχαρακτηρίστηκαν κάποιοι χώροι, αλλά, μετά από προσφυγές, το Συμβούλιο της Επικρατείας ακύρωσε το σχετικό προεδρικό διάταγμα.
Το 2004, η Επιτροπή Αρχιτεκτονικών Θεμάτων τού Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος/Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας (ΤΕΕ/ΤΚΜ), που αποτελούταν από τους αρχιτέκτονες Μαρία Δούση, Βασίλη Κονιόρδο και Βιβιάννα Μεταλληνού, εκπόνησε έρευνα για την τεκμηρίωση της φυσικής κατάστασης των κτιρίων και του μηχανολογικού εξοπλισμού, ώστε να συγκροτηθεί πλήρης και τεκμηριωμένη άποψη για το κτιριακό συγκρότημα: μπήκαν στο κτίριο, το φωτογράφισαν, το αποτύπωσαν, έκαναν συνεντεύξεις με ανθρώπους που δούλευαν εκεί. Σκοπός τους ήταν να τεκμηριωθεί το μνημείο, να μάθουν τι αξίζει –υπήρχαν άπειρες προσθήκες– και, αφού το αξιολογήσουν, να βρουν ποια κτίρια πρέπει να διατηρηθούν, ποιες κατασκευές θα μπορούσαν να καθαιρεθούν, ποια τμήματα του συγκροτήματος θα μπορούσαν να ανασχεδιαστούν με στόχο την επανάχρηση, να φυτευτεί πράσινο, να οριστούν νέες χρήσεις και να δημιουργηθούν, πιθανόν, καινούργια κτίρια. Να υπάρξει, δηλαδή, μια σύγχρονη επέμβαση, που να τη χαίρεται ο κόσμος – και να αξιοποιήσουν και οι ιδιοκτήτες την περιουσία τους.
Η διεθνής εμπειρία
Η πρόταση του ΤΕΕ/ΤΚΜ ήταν να αξιοποιηθεί η διεθνής εμπειρία από ανάλογες περιπτώσεις. Η επέμβαση στα docklands του Λονδίνου είχε εξαιρετικό αποτέλεσμα. Το ίδιο συνέβη και στο Σόχο, στη Νέα Υόρκη, που κατέστη μία από τις πιο δυναμικές περιοχές τού Μανχάταν χάρη στο «κίνημα» των lofts. Χάρη στους καλλιτέχνες, η σύγχρονη τέχνη και η βιομηχανική αισθητική κατέστησαν έννοιες ταυτόσημες.
Και δεν ήταν μόνον αυτές οι δύο περιπτώσεις. Υπάρχει το παράδειγμα του Ανιέλι στο εργοστάσιο της FIAT, το εργοστάσιο της Nestlé στη Γαλλία, ακόμη και η Tate Modern, στο Λονδίνο, που μέχρι το 1982 λειτουργούσε ως εργοστάσιο ηλεκτρικής ενέργειας: ήταν απαίτηση των Λονδρέζων να παραμείνει το κτίριο – παρότι δεν ήταν διατηρητέο, ήταν κομμάτι τής ιστορίας και της οικονομίας τής περιοχής.
ΤΟ 1991, ΤΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΑΓΟΡΑΣΤΗΚΕ –ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΠΛΕΙΣΤΗΡΙΑΣΜΟ– ΑΠΟ ΟΜΑΔΑ ΙΔΙΩΤΩΝ. ΤΟ ΑΝΤΙΤΙΜΟ ΠΟΥ ΚΑΤΕΒΑΛΑΝ ΗΤΑΝ 500 ΕΚΑΤ. ΔΡΑΧΜΕΣ. ΤΟ 1994, Η 4Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΝΕΩΤΕΡΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΕ ΤΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ «ΕΡΓΟ ΤΕΧΝΗΣ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ» ΚΑΙ ΚΗΡΥΧΘΗΚΕ «ΔΙΑΤΗΡΗΤΕΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ». ΚΑΠΟΙΑ ΜΗ ΔΙΑΤΗΡΗΤΕΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΝΟΙΚΙΑΣΤΗΚΑΝ ΩΣ ΧΩΡΟΙ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗΣ. ΣΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕ ΑΠΟΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΗΚΑΝ ΚΑΠΟΙΟΙ ΧΩΡΟΙ, ΑΛΛΑ, ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ, ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ ΑΚΥΡΩΣΕ ΤΟ ΣΧΕΤΙΚΟ ΠΡΟΕΔΡΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ.
Τα προβλήματα
«Το πρόβλημα στο Φιξ άρχισε από τη στιγμή που τα κτίρια είναι μεν διατηρητέα, αλλά βρίσκονται σε χέρια ιδιωτών. Πρόκειται για τεράστιες εκτάσεις, τις οποίες, για να τις αξιοποιήσει ο επιχειρηματίας, θέλει ένα κίνητρο. Δεν μπορείς να του πεις ‘σου δεσμεύω την περιουσία σου’, που είναι τόσες χιλιάδες στρέμματα, χωρίς να του δώσεις εναλλακτική. Έγινε μια προσπάθεια συνεννόησης με πρωτοβουλία τού ΤΕΕ/ΤΚΜ, υπό την αιγίδα τού ΥΜΑΘ. Κάθισαν λοιπόν στο ίδιο τραπέζι οι ιδιοκτήτες με τους αρμόδιους φορείς προστασίας, ώστε να βρεθεί μια συμβιβαστική λύση που θα ικανοποιούσε και τις δύο πλευρές. Κατέληξε όμως σε ναυάγιο. Δεν υπήρξε η ανάλογη ευελιξία ούτε η διάθεση να βρεθεί μια λύση. Το θέμα παρέμεινε εκκρεμές, με την αόριστη διαβεβαίωση ότι ‘το Φιξ θα το απαλλοτριώσει το υπουργείο Πολιτισμού’. Με δεδομένη τη σημερινή οικονομική κατάσταση, βρισκόμαστε σε αδιέξοδο» σημειώνει, μιλώντας στη «CT», πρόσωπο με γνώση τής υπόθεσης.
«Οι κτιριακές εγκαταστάσεις τού Φιξ αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα κτιρίων που ρημάζουν και ερημώνουν στο πέρασμα του χρόνου, λόγω της ελληνικής γραφειοκρατίας» συμπληρώνει κορυφαίος αυτοδιοικητικός παράγοντας. «Η αναθεώρηση του νόμου για τα διατηρητέα κτίρια και η δυνατότητα σ’ αυτούς που τα κατέχουν –δημόσιους φορείς και ιδιώτες– να μπορούν να προχωρήσουν σε παρεμβάσεις που, χωρίς να αλλοιώνουν ιδιαίτερα τη φυσιογνωμία τους, θα τα καθιστούν λειτουργικά κρίνεται πλέον κάτι περισσότερο από επιβεβλημένη. Η διεθνής εμπειρία μάς δείχνει ότι αυτά τα κτίρια έχουν μετατραπεί σε σύγχρονες κοιτίδες πολιτισμού και εμπορικών δραστηριοτήτων, με πολλαπλά οφέλη για τις περιοχές που τα έχουν εκμεταλλευτεί. Η ανάδειξη και η αξιοποίηση του Φιξ μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία για την αναβάθμιση και την αξιοποίηση ολόκληρου του δυτικού θαλάσσιου μετώπου στη Θεσσαλονίκη, δίνοντας ζωή σε ένα τμήμα τής πόλης που σήμερα είναι ουσιαστικά σε αδράνεια».
Το μέλλον; Αβέβαιο…
Όσες προσπάθειες έγιναν, για να βρεθεί μια βιώσιμη λύση για το συγκρότημα του Φιξ, δεν είχαν ευτυχή κατάληξη. Ο από μηχανής θεός δεν έχει κάνει ακόμη την εμφάνισή του.
Το δεδομένο είναι ένα: η Θεσσαλονίκη φιλοξενεί μέσα της έναν «νεκρό» χώρο. Οι επιλογές που υπάρχουν για να αλλάξει η κατάσταση είναι να (ξανα)καθίσουν στο ίδιο τραπέζι ιδιοκτήτες και τοπικοί άρχοντες και να δώσουν την ευκαιρία στην πόλη να αποκτήσει έναν πλήρως αναπλασμένο χώρο, με νέες χρήσεις (κατοικίες, γραφεία και μουσειακές), ώστε και το ιστορικό παρελθόν τού συγκροτήματος να μη χαθεί, αλλά και η πόλη να αποκτήσει ακόμη ένα σύγχρονο και ζωντανό κομμάτι.