Στην κεντρική εικόνα: Τμηματική άποψη της γωνίας του κτηρίου του παλαιού μύλου, όπου διακρίνεται η σχέση νέου-παλιού, με την ελαφριά μεταλλική ανωδομή σε μικρή υποχώρηση από το αυθεντικό τμήμα του παλιού κτηρίου.

Με στόχο την επανένταξη

Η διπλωματική εργασία σχεδιασμού «Αναβίωση του πρώην Βιομηχανικού Συγκροτήματος Μύλοι Αλλατίνι» της Χρύσας Καρανικόλα και της Σίλειας Λιάτση [από το Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ (Ιούλιος 2023)], με επιβλέπουσα τη Μαρία Δούση, αποσκοπεί στην επανάχρηση και επανένταξη του βιομηχανικού συγκροτήματος των Μύλων Αλλατίνι, ενός από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα διατηρητέα βιομηχανικά συγκροτήματα μύλων στην Ελλάδα, αλλά και ευρύτερα στη Μεσόγειο, στον ιστό της Θεσσαλονίκης, με σεβασμό προς τα διατηρητέα κελύφη και τις ανάγκες των κατοίκων της περιοχής.

Η επανάχρηση και ο επανασχεδιασμός του συγκροτήματος αντιμετωπίζεται ως μια αστική ανάπλαση και ένταξη στα διατηρητέα κελύφη ποικίλων χρήσεων πολιτιστικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος, ενώ εστιάζει στην ένταξη της χρήσης της κατοικίας στο εμβληματικό κτήριο του κεντρικού κτηρίου του πρώην αλευρόμυλου, με τη μορφή διαμερισμάτων τύπου λοφτ.

Από το βιομηχανικό παρελθόν…

Η ιστορία των Μύλων Αλλατίνι ξεκινάει μετά το 1854, με την ανέγερση του αρχικού μύλου (που ήταν και ο πρώτος ατμόμυλος της Θεσσαλονίκης), από τον Γάλλο Νταρμπλέ ντε Κορμπλέ, με τη συμπαράσταση της οικογένειας Αλλατίνι. Χωροθετήθηκε στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, στην περιοχή που ήταν γνωστή με την ονομασία «Συνοικία των Εξοχών», σε άμεση εγγύτητα με τη θάλασσα, προκειμένου να εξυπηρετείται η θαλάσσια συγκοινωνία για την εισαγωγή και εξαγωγή προϊόντων της βιομηχανίας.

Αυτός ο πρώτος ατμόμυλος περιέρχεται στην κυριότητα των αδελφών Αλλατίνι το 1883. Ωστόσο, το 1898 καίγεται και στη θέση του χτίζεται το νέο κτήριο του αλευρόμυλου, μεγαλύτερο από το παλιό, έργο του σημαντικού ιταλού αρχιτέκτονα της εποχής, Βιταλιάνο Ποζέλι. Το νέο συγκρότημα, εκτός από τον αλευρόμυλο για την εξυπηρέτηση των αναγκών της παραγωγικής διαδικασίας, περιλάμβανε και άλλα κτήρια, όπως εγκαταστάσεις λεβητοστασίου, μηχανοστασίου, μηχανουργείου, καθαριστηρίου, αποθηκών, κτηρίων διοίκησης και φούρνων. Φυσικά, στη σύνθεσή του ο Βιταλιάνο Ποζέλι ενσωμάτωσε και τα διασωθέντα από την πυρκαγιά κτήρια του παλαιότερου συγκροτήματος.

Όπως είναι λογικό, το παραλιακό αυτό τμήμα της Θεσσαλονίκης αναδιαμορφωνόταν συνεχώς, προκειμένου να εξυπηρετεί τις εκάστοτε ανάγκες του βιομηχανικού συγκροτήματος, όπως με την προσθήκη προβλητών. Τα εγκαίνια του νέου μύλου έγιναν στις 19 Σεπτεμβρίου του 1900. Το βιομηχανικό συγκρότημα αποτέλεσε τον μεγαλύτερο μύλο των Βαλκανίων και έναν από τους μεγαλύτερους της Μεσογείου στις αρχές του 20ού αιώνα, ενσωματώνοντας όλες τις σύγχρονες και πρωτοπόρες τεχνολογικές εξελίξεις της εποχής, τόσο στην κατασκευή των κτηρίων όσο και στον βιομηχανικό εξοπλισμό.

Ο Μύλος Αλλατίνι περιήλθε το 1926 στην κυριότητα του Κοσμά Πανούτσου, ο οποίος κατείχε περίοπτη θέση στους επιχειρηματικούς και πολιτικούς κύκλους της εποχής, όντας πρόεδρος του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων και του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιά. Από το 1940 κι έπειτα σημειώθηκαν άλλες δύο πυρκαγιές, με την τελευταία (1950) να καταστρέφει σε μεγάλο ποσοστό τον κεντρικό αλευρόμυλο. Στο πλαίσιο των εργασιών επισκευής μετά την πυρκαγιά, καθαιρέθηκαν πολλά σημαντικά στοιχεία από τα κτήρια του συγκροτήματος που είχαν εν μέρει καταστραφεί, ανακατασκευάστηκαν οι δύο τελευταίοι όροφοι του κεντρικού κτηρίου, ενώ στο εσωτερικό του προστέθηκε νέος σκελετός από οπλισμένο σκυρόδεμα, αντικαθιστώντας τον παλιό μεταλλικό. Αργότερα, κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1960 και του 1970, εξακολουθούν να γίνονται επεκτάσεις και επεμβάσεις «εκσυγχρονισμού» του κτηριακού αποθέματος, αλλά και του μηχανολογικού εξοπλισμού, οι οποίες απηχούν την αισθητική και την τεχνολογία της εκάστοτε εποχής, χωρίς καμία προσπάθεια διαλόγου με τα υφιστάμενα ιστορικά κελύφη.

Ωστόσο, οι δυνατότητές του κατά την επαναλειτουργία του ήταν περιορισμένες, καθώς, σε συνδυασμό με το παγκόσμιο φαινόμενο της αποβιομηχάνισης, το βιομηχανικό συγκρότημα οδηγήθηκε στην οριστική εγκατάλειψή του. Το 1991, ολόκληρο το πρώην βιομηχανικό συγκρότημα χαρακτηρίζεται ως «ιστορικό διατηρητέο μνημείο». Έκτοτε, αποτέλεσε ένα αστικό κενό στον ιστό της πόλης, το οποίο απασχόλησε ομάδες μελετητών και μηχανικών. Από τον Ιούλιο του 2022 ανήκει στην ιδιοκτησία του ομίλου Φάις.

…στο σύγχρονο κατοικείν

Αξιολογώντας την υφιστάμενη κατάσταση του βιομηχανικού συγκροτήματος των Μύλων Αλλατίνι, αλλά και τις άμεσες συνέπειες που επιφέρει στην ευρύτερη περιοχή (Ντεπώ Θεσσαλονίκης), τη χρόνια εγκατάλειψή του, καθώς και τη μεγάλη έκταση που καταλαμβάνει, προτείνονται η αναβίωση, ο ανασχεδιασμός και η επανένταξή του στον ιστό της πόλης. Η σχεδιαστική πρόταση περιλαμβάνει μια σειρά στρατηγικών επεμβάσεων, με στόχο την πλήρη ενεργοποίηση του συγκροτήματος και του περιβάλλοντος χώρου, με σεβασμό προς τα διατηρητέα κελύφη και τις ανάγκες των κατοίκων της περιοχής, ενώ ταυτόχρονα διασφαλίζει τη διαχρονικότητα και βιωσιμότητα των επεμβάσεων.

Ξεκινώντας από τη διαχείριση του περιβάλλοντος χώρου, προτείνεται ο διαχωρισμός του σε επιμέρους λειτουργικές ενότητες, προσβάσιμες απ’ όλους, δίχως αυστηρά όρια. Ο σχεδιασμός πλατειών, χώρων στάσης, υπαίθριων χώρων προβολών, εκθέσεων και αναψυχής, μεγάλων πράσινων εκτάσεων και πλήθους διαδρομών που ενθαρρύνουν και τη χρήση ποδηλάτου αποσκοπεί στην πλήρη ενεργοποίηση των Μύλων Αλλατίνι, ανάγοντας έτσι ένα αστικό κενό τού σήμερα σε πόλο έλξης τού αύριο. Στον κεντρικό αλευρόμυλο προτείνεται η χρήση του ως χώρου κατοικίας, ενώ στα υπόλοιπα κτήρια του συγκροτήματος αποδίδονται συμπληρωματικές ως προς την κατοικία χρήσεις, όπως μικροί συνεργατικοί χώροι, καλλιτεχνικά στούντιο, χώροι εστίασης, εμπορίου, αναψυχής, πολιτισμού και πλήθος ελεύθερων πράσινων χώρων.

Ο πρώην αλευρόμυλος ανακτά την αρχική του ογκοπλασία και μετατρέπεται σε συγκρότημα τριάντα τριών (33) κατοικιών τύπου λοφτ στο σύνολο των ορόφων του, ενώ στο ισόγειο δέχεται κοινόχρηστες χρήσεις. Προτείνονται, επίσης, η καθαίρεση του τελευταίου ορόφου του κτηρίου και η ανακατασκευή του με οδηγό την αρχική ογκοπλασία. Η ανάκτηση της αρχικής ογκοπλασίας (ολοκλήρωση της μορφής) υλοποιείται σύμφωνα με τις αρχές της Χάρτας της Βενετίας. Πρόκειται για ελαφριά, μεταλλική κατασκευή, επενδυμένη με διάτρητα μεταλλικά πάνελ, η οποία τοποθετείται σε εσοχή στο δώμα του διατηρητέου κελύφους. Η χρήση σύγχρονων υλικών, αλλά και η ελαφριά εσοχή από το περίγραμμα του διατηρητέου τμήματος ενισχύει τη διάκριση νέου-παλιού, ενσωματώνοντας ταυτόχρονα τη νέα δομή στη συνολική εικόνα του κτηρίου, χωρίς να αλλοιώνει την ιστορική ταυτότητα και την ακεραιότητά του.

Με την ογκοπλασία της προστιθέμενης δομής δημιουργούνται τέσσερις ιδιωτικοί εξώστες με θέα τόσο προς τον Θερμαϊκό κόλπο όσο και προς τον Χορτιάτη, εξυπηρετώντας ταυτόχρονα και τις ανάγκες των κατοίκων για ελεύθερους ανοιχτούς χώρους. Προχωρώντας στην εσωτερική οργάνωση του κεντρικού αλευρόμυλου, προτείνεται η καθαίρεση του μεταγενέστερου σκελετού από οπλισμένο σκυρόδεμα και η τοποθέτηση νέων μεταλλικών υποστυλωμάτων κυκλικής διατομής, στο βήμα του αρχικού μεταλλικού σκελετού, ανά 4 μέτρα.

Για την καθ’ ύψος κίνηση εσωτερικά του κτηρίου προτείνεται η δημιουργία τριών κεντρικά τοποθετημένων πυρήνων κατακόρυφης κυκλοφορίας.

Οι κοινόχρηστες λειτουργίες του ισογείου (πολυλειτουργικοί χώροι, γυμναστήριο) οργανώνονται γύρω από τους τρεις πυρήνες πυροπροστασίας. Στους ορόφους, οι πυρήνες αυτοί υποδιαιρούν το εσωτερικό σε τρία λειτουργικά ανεξάρτητα τμήματα. Έτσι δημιουργούνται διαμερίσματα τύπου λοφτ. Ο χωρισμός των διαμερισμάτων πραγματοποιείται με τοιχοποιίες κατασκευασμένες με σύγχρονα υλικά, που αντιτίθενται στην αδρή υφή των περιμετρικών, διατηρητέων τοιχοποιιών. Ακολουθείται και στο εσωτερικό η ίδια λογική, βασισμένη στους διεθνείς χάρτες διάκρισης του παλιού από τα νέα, προστιθέμενα στοιχεία. Ο σχεδιασμός των επιμέρους διαμερισμάτων βασίστηκε στην ιδέα μιας ελεύθερης κάτοψης, που επιτρέπει τη λειτουργική ευελιξία και την πλήρη εποπτεία του χώρου, την επιλογή της εμφανούς αισθητικής των υλικοτήτων και το μεγάλο ύψος, που προσεγγίζουν τις αρχές του Μοντέρνου Κινήματος. Η μινιμαλιστική προσέγγιση που υπογραμμίζει το εσωτερικό των λοφτ ακολουθεί την αρχή του «less is more» του Μις φαν ντερ Ρόε.

Η κατοίκηση σε διαμερίσματα τύπου λοφτ αποτελεί έναν εναλλακτικό τρόπο διαβίωσης, ο οποίος σταδιακά έγινε αποδεκτός και, ώς ένα σημείο, ελκυστικός. Ο μινιμαλιστικός χαρακτήρας και οι αδρές υφές των λοφτ γοήτευσαν τον άνθρωπο και οδήγησαν στην υιοθέτηση της βιομηχανικής αισθητικής. Παράλληλα, ο ευέλικτος χαρακτήρας, σε συνδυασμό με το άπλετο φυσικό φως και το μεγάλο ύψος των κτηρίων αυτών, προσελκύει ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές του loft-living. Η κατοίκηση σε λοφτ έχει αναχθεί πλέον σε έναν πολυσυζητημένο και ελκυστικό τρόπο διαβίωσης, ο οποίος συμβάλλει στην πλήρη αξιοποίηση και ενεργοποίηση των βιομηχανικών κελυφών, αναδεικνύοντας σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητα των βιομηχανικών αυτών μνημείων. Άλλωστε, οι σύγχρονες συνθήκες ζωής και οι ανάγκες των χρηστών επιζητούν την ευελιξία και την ομαλή συνύπαρξη των διαφορετικών λειτουργιών σε μια ελεύθερης διάταξης κάτοψη, έναντι των κατακερματισμένων και αυστηρά ορισμένων χώρων της συμβατικής κατοικίας.

Εξάλλου, η αξιοποίηση του υπάρχοντος κτηριακού δυναμικού έναντι της ανέγερσης νέων δομών συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην αντιμετώπιση των αστικών κενών – brownfields, ενώ ταυτόχρονα ενισχύει τον πολιτιστικό χαρακτήρα της εκάστοτε πόλης – εν προκειμένω, της Θεσσαλονίκης.