Τσερνόμπιλ: όταν ολόκληρος ο κόσμος σταμάτησε, 34 χρόνια σαν σήμερα…

Ακριβώς τριάντα τέσσερα χρόνια μετά, η επέτειος της «μαύρης μέρας» της 26ης Απριλίου, σαν σήμερα, βρίσκει πάλι τους ανθρώπους του πλανήτη κλεισμένους στα σπίτια τους με τον φόβο μιας ακόμη μεγαλύτερης καταστροφής. Ο εχθρός είναι και τώρα αόρατος, ύπουλος, δύσκολος ως προς την αντιμετώπισή του. Λέγεται «κορονωϊός» και απειλεί να εκθεμελιώσει ό,τι ο ανθρώπινος πολιτισμός έχτισε με πόνο, ιδρώτα και αίμα, μετά τους μεγάλους καταστροφικούς πολέμους.

Άνθρωποι που στην καταστροφή του Τσερνόμπιλ βρέθηκαν στο μάτι του «ραδιενεργού κυκλώνα», επιστήμονες και συγγραφείς που ασχολήθηκαν σε βάθος με την τραγωδία, περιγράφουν -κάποιοι κλεισμένοι, όπως και τότε, στα διαμερίσματά τους- στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων τις εμπειρίες τους από εκείνος τον εφιάλτη.

Ο Βρετανός καθηγητής Περιβαλλοντικών, Γεωγραφικών και Γεωλογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Πόρτσμουθ, Τζιμ Σμιθ, αποκαλύπτει ότι έρευνες έδειξαν πως σε πολλές περιοχές γύρω από το Τσερνόμπιλ η γη μπορεί πλέον να καλλιεργηθεί και να παραγάγει καρπούς ασφαλείς προς κατανάλωση. Η κύρια ζώνη αποκλεισμού, χωρίς ίχνος ανθρώπινης παρουσίας, έχει καταστεί ένα μοναδικό φυσικό καταφύγιο άγριων ζώων, χωρίς βέβαια, όπως επισημαίνει, να σημαίνει ότι η ραδιενέργεια κάνει καλό στα ζώα…

Ένας πράκτορας της KGB, τότε, που αρρώστησε και ο ίδιος από τη ραδιενέργεια, αφηγείται πώς τις πρώτες ημέρες επιχειρήθηκε να «κουκουλωθεί» το ατύχημα, με τον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ να απειλεί, μάλιστα, την ουκρανική πολιτική ηγεσία με κομματικό αφανισμό, εάν δεν γίνει –υπό το ραδιενεργό νέφος– η πρωτομαγιάτικη παρέλαση στο Κίεβο, που απέχει μόλις 100 χιλιόμετρα από το Τσερνόμπιλ.

Μια γυναίκα, στέλεχος της Κομσομόλ (νεολαίας τού ΚΚΣΕ) τότε, αφηγείται πώς τους παρότρυναν να πίνουν «σαν νεράκι» κόκκινο κρασί, για να προστατευθούν από τη ραδιενέργεια.

Κάποια, δε, αποσπάσματα από την έρευνα της νομπελίστριας δημοσιογράφου-συγγραφέα Σβετλάνας Αλεξίεβιτς περιγράφουν ανατριχιαστικές ανθρώπινες πτυχές της τραγωδίας.

Εν μέσω της καταιγίδας του κορωνοϊού, τούτες τις ημέρες, ο εφιάλτης τού Τσερνόμπιλ «ξύπνησε» για να μας θυμίσει ότι ο πυρηνικό όλεθρος καραδοκεί, με αφορμή μια πυρκαγιά που ξέσπασε στο γειτονικό δάσος και πλησίασε πολύ κοντά στον «σαβανωμένο» καταστραμμένο αντιδραστήρα που, κατά τους ειδικούς, υπό προϋποθέσεις θα συνιστά για πάντα μια πυρηνική απειλή. Σύμφωνα με τις ουκρανικές αρχές, η φωτιά αναχαιτίστηκε προτού φτάσει στην σαρκοφάγο…

Το διάφανο μπουκάλι, που στην ετικέτα του φιγουράρει ένας επιβλητικός αγριόχοιρος, είναι τόσο σπάνιο όσο και το περιεχόμενό του. Είναι το μοναδικό που κυκλοφορεί με μια κρυστάλλινα διάφανη βότκα από σιτάρι και νερό από την αποκλεισμένη ζώνη του Τσερνόμπιλ, ερμητικά κλεισμένη στο εσωτερικό του.

Με όνομα τόσο ταιριαστό όσο και οι συμβολισμοί που κουβαλά, η τριπλά αποσταγμένη βότκα «Atomik» «γεννήθηκε» το περασμένο καλοκαίρι από μια ιδέα βρετανών και ουκρανών επιστημόνων που μελετούν επί δεκαετίες το Τσερνόμπιλ και οι οποίοι επεξεργάζονται ήδη σχέδια για μια μικρής κλίμακας, αρχικά, παραγωγή (εφόσον βέβαια ξεπεραστεί μια σειρά από νομικά, γραφειοκρατικά και άλλα εμπόδια). Μάλιστα, αν το εγχείρημα ευοδωθεί, το 75% των εσόδων από την πώληση της βότκας θα δοθεί για τη στήριξη των κοινοτήτων που ζουν στην περιοχή του δυστυχήματος και στην προστασία της άγριας ζωής, που θέριεψε από τότε που έφυγαν οι άνθρωποι. Η βότκα «Atomik», προϊόν της «Chernobyl Spirit Company», μιας κοινωνικής επιχείρησης με ιδρυτές τους επιστήμονες Τζιμ Σμιθ και Γενάντι Λάπτεφ, είναι το πρώτο προϊόν από τη «νεκρή» γη της αποκλεισμένης ζώνης του Τσερνόμπιλ.

Τρεις δεκαετίες και τέσσερα χρόνια μετά, οι προσπάθειες ανάκαμψης των περιοχών που επλήγησαν στην Ουκρανία, τη Λευκορωσία και τη Ρωσία συνεχίζονται. Και, παρά τα κάποια (σχετικά μικρά) υψηλά ραδιενεργά hotspots έξω από την κύρια ζώνη αποκλεισμού (exclusion zone) των 30 χλμ., η επιστημονική κοινότητα πιστεύει εδώ και πολλά χρόνια ότι ο κίνδυνος από τη ραδιενέργεια για τους πληθυσμούς εκτός της ζώνης είναι χαμηλός. Ωστόσο, η προσπάθεια αναβάθμισης των περιοχών αυτών εμφανίζεται αργή, εξαιτίας τόσο των περιορισμών στις επενδύσεις και τη χρήση αγροτικής γης όσο και των εσφαλμένων αντιλήψεων για τους κινδύνους από τη ραδιενέργεια, υποστηρίζουν οι βρετανοί και ουκρανοί επιστήμονες, που μελετούν τη μεταφορά ραδιενέργειας στις καλλιέργειες τόσο στην κύρια ζώνη αποκλεισμού όσο και στην περιοχή Ναρόντιτσι, εντός της ζώνης υποχρεωτικής επανεγκατάστασης.

Όπως εξηγεί ο Τζιμ Σμιθ, καθηγητής Περιβαλλοντικών, Γεωγραφικών και Γεωλογικών Επιστημών του βρετανικού Πανεπιστημίου του Πόρτσμουθ, η έρευνα έδειξε ότι σε πολλές περιοχές η γη μπορεί πλέον να καλλιεργηθεί και να παραγάγει καρπούς ασφαλείς προς κατανάλωση.

«Πιστεύουμε ότι αυτές οι περιοχές χρειάζονται μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη και διαχείριση του μοναδικού αποθέματος άγριας ζωής που φιλοξενούν», αναφέρει χαρακτηριστικά – και προσθέτει: «Για τους ανθρώπους που ζουν εκτός της κύριας ζώνης αποκλεισμού, αυτήν τη στιγμή το μεγαλύτερο πρόβλημά τους είναι περισσότερο το ψυχολογικό και οι οικονομικές συνέπειες απ’ ό,τι το ίδιο το δυστύχημα. Η πόλη όπου εργαζόμαστε στο πλαίσιο της έρευνάς μας, το Ναρόντιτσι, έχει περίπου 10.000 ανθρώπους, έχει σχολείο, καταστήματα, τα πάντα… Οι άνθρωποι λαμβάνουν επιδόματα ως θύματα του Τσερνόμπιλ, η ανεργία όμως ξεπερνά το 50%».

Εξηγεί, δε, πως το πρόβλημα σε περιοχές όπως αυτή δεν είναι πλέον η ραδιενέργεια, αλλά η οικονομική ανάπτυξη, που μπορεί, όπως υποστηρίζει, να περάσει μέσα από την καλλιέργεια της γης: «Θεωρούμε ότι ένα πολύ σημαντικό ποσοστό αυτών των γαιών μπορεί να χρησιμοποιηθεί ακόμη και σήμερα», αναφέρει, εξηγώντας ότι η επιστημονική ομάδα έχει αναπτύξει ένα πρωτόκολλο για το τι χρειάζεται για την επανάχρηση της αγροτικής γης στην περιοχή.

Όσο για την ασφάλεια της βότκας που παρασκευάστηκε, οι δημιουργοί της εξηγούν πως «όπως γνωρίζει κάθε χημικός, η απόσταξη ζυμωμένων σιτηρών αφήνει πολύ πιο βαριά στοιχεία στα απόβλητα προϊόντα, με αποτέλεσμα η αλκοόλη να είναι ραδιενεργά πιο καθαρή από τον αρχικό σπόρο», με τον Τζιμ Σμιθ να επισημαίνει ότι έγινε απόσταξη, για να αποβληθεί κάθε ραδιενεργό στοιχείο από τις πρώτες ύλες και «να παραχθεί ένα προϊόν από το Τσερνόμπιλ, που ελπίζουμε πως πολλοί άνθρωποι θα θέλουν να καταναλώσουν».

Μπορεί στην κύρια ζώνη αποκλεισμού να απουσιάζει κάθε ίχνος ανθρώπινης παρουσίας, ωστόσο δεν συμβαίνει το ίδιο με τα άγρια ζώα που επέστρεψαν στην περιοχή – η οποία, όπως εξηγεί ο βρετανός καθηγητής, έχει μετατραπεί σε ένα μοναδικό φυσικό καταφύγιο άγριων ζώων, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι η ραδιενέργεια κάνει καλό στα ζώα. «Η επιστροφή τους αποδεικνύει ότι οι συνέπειες των ανθρώπινων δραστηριοτήτων (π.χ., γεωργία, κυνήγι κ.ά.) είναι πολύ δυσμενέστερες», επισημαίνει.

«Μελετήσαμε την πυκνότητα των πληθυσμών και διαπιστώσαμε ότι ο αριθμός άγριων ζώων στο Τσερνόμπιλ είναι παρόμοιος με εκείνον σε καταφύγια θηραμάτων που δεν έχουν μολυνθεί», σημειώνει, εξηγώντας πως, ειδικά σε ό,τι αφορά τον λύκο, ο αριθμός είναι πολλαπλάσιος σε σχέση με άλλα φυσικά καταφύγια, γεγονός που αποδίδει στο ότι απουσιάζει πλέον το κυνήγι στη ζώνη αυτή. «Είναι πολύ σημαντικό αυτή η περιοχή, που νομίζω ότι είναι η μεγαλύτερη σε έκταση ακατοίκητη περιοχή στην Ευρώπη, να διατηρηθεί ως ένας φυσικός βιότοπος», υπογραμμίζει ο Τζιμ Σμιθ.

Μελετώντας το Τσερνόμπιλ εδώ και τρεις δεκαετίες, ο βρετανός καθηγητής απαντά και στην κρίσιμη, για πολλούς, ερώτηση σχετικά με τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας: «Ξεκίνησα να εργάζομαι πάνω στο Τσερνόμπιλ το 1990 και τότε ήμουν κατά της χρήσης πυρηνικής ενέργειας. Τώρα είμαι συγκρατημένα υπέρ, καθώς πιστεύω ότι είναι μία από τις λιγοστές πηγές ενέργειας που δεν παράγει πολλές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Πιστεύω επίσης πολύ στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, αλλά εκτιμώ ότι χρειαζόμαστε και την πυρηνική ενέργεια, λόγω των χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Φυσικά, τα πυρηνικά ατυχήματα είναι τρομερά γεγονότα, αλλά νομίζω ότι θα πρέπει να πάρουμε αυτό το χαμηλό, όπως εκτιμώ, ρίσκο, στο πλαίσιο της μάχης κατά της κλιματικής αλλαγής», λέει χαρακτηριστικά.

Στο διαμέρισμά του στο Κίεβο, ο επιχειρηματίας Βλαντιμίρ Κονοτσέρα, ανακαλεί μνήμες από τις δύσκολες ημέρες του πυρηνικού δυστυχήματος στο Τσερνόμπιλ, με αναφορές στη σημερινή πανδημία. Βίωσε το τρομακτικό δυστύχημα ως υπάλληλος της KGB και περιγράφει το πώς η ηγεσία της τότε Σοβιετικής Ένωσης προσπάθησε να «πνίξει» το γεγονός, αλλά και την περιπέτεια της υγείας του, λόγω της ραδιενέργειας στην οποία εκτέθηκε.

«Η τωρινή πανδημία, με αυτόν τον ύπουλο και άγνωστο ιό, με πάει πίσω στον χρόνο, όταν μας αιχμαλώτισε ένας άλλος ‘ιός’, πυρηνικός, που έμπαινε στα σπίτια μας, στα αυτοκίνητά μας, στο στόμα, στα αυτιά – και δεν ήταν εύκολο να γλιτώσεις, παρά μόνον αν καθόσουν κλεισμένος στο σπίτι ή έφευγες πολύ μακριά. Εγώ τότε δεν μπορούσα ούτε να κάθομαι μέσα στο σπίτι ούτε να φύγω, λόγω της δουλειάς μου στα όργανα της κρατικής Ασφάλειας», λέει.

«Ακόμη μεγαλύτερο ‘δυστύχημα’ κι από αυτό στο εργοστάσιο ήταν η σιωπή τής τότε ηγεσίας της χώρας, που απέκρυψε για περίπου τρεις εβδομάδες την αλήθεια για την έκρηξη, με αποτέλεσμα χιλιάδες άνθρωποι να μολυνθούν θανάσιμα ή να νοσήσουν με βαριές ασθένειες από τη ραδιενέργεια, όπως εγώ», προσθέτει. «Σήμερα, με τον κορωνοϊό, έχουμε συνεχή ενημέρωση. Τότε, ακόμη κι εγώ, που θα μπορούσα να γνωρίζω την αλήθεια λόγω της δουλειάς μου στα όργανα ασφάλειας του κράτους, δεν ήξερα ακριβώς τι συνέβαινε», λέει.

Τρεις μέρες μετά το δυστύχημα και εν μέσω της γενικής άγνοιας των πρώτων, κρίσιμων ημερών για το τι είχε γίνει, ο Κονοτσέρα έλαβε διαταγή από την υπηρεσία του να συνοδεύσει κάποιους επιστήμονες και πολιτικούς στο Τσερνόμπιλ, για να ερευνήσουν την κατάσταση. Τέσσερις μήνες αργότερα μετατέθηκε στο ειδικό τμήμα που δημιούργησε εκεί η KGB.

«Το διεθνές ενδιαφέρον ήταν μεγάλο – έρχονταν στη ζώνη πολλοί ξένοι επιστήμονες για μελέτη τού δυστυχήματος και τους συνόδευα ‘για την ασφάλειά τους’ – στην πραγματικότητα, για να τους παρακολουθώ για λογαριασμό της υπηρεσίας», αναφέρει και περιγράφει:

«Την πόλη Πρίπιατ, όπου, σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές, πριν από το δυστύχημα ζούσαν περίπου 50.000 κάτοικοι, τη βρήκα τρομακτικά άδεια, εντελώς έρημη. Η εκκένωση των κατοίκων της άρχισε την επομένη του δυστυχήματος, στις 27 Απριλίου, στις δύο το μεσημέρι. Ουδείς από τους κατοίκους τότε θα μπορούσε να φανταστεί ότι, αφήνοντας το διαμέρισμά του «για τρεις ημέρες», όπως τους είχε ειπωθεί, δεν θα επέστρεφε ξανά. Περίπου 1.500 λεωφορεία έφτασαν από το Κίεβο στο Πρίπιατ. Δύο πετρελαιοκίνητα τρένα στάλθηκαν στον σιδηροδρομικό σταθμό κι εκείνοι που είχαν αυτοκίνητα έφυγαν μόνοι τους».

Εν μέσω γενικευμένης άγνοιας και με κάποιες φήμες ότι «κάτι τρομακτικό έγινε στο Τσερνόμπιλ» να έχουν αρχίσει να κυκλοφορούν στον πληθυσμό, στις 6 Μαΐου 1986, στο Κίεβο, μόλις 100 χιλιόμετρα από το Τσερνόμπιλ, έγινε με κάθε επισημότητα και με συμμετοχή δεκάδων χιλιάδων αμέριμνων ανθρώπων η παρέλαση της Πρωτομαγιάς. «Ήταν νέοι κυρίως, με κόκκινες σημαίες, πανό και πλακάτ και περνούσαν αμέριμνοι, φωνάζοντας συνθήματα, όπως ‘Ειρήνη, Εργασία, Μάιος!’ κ.ά. Το αόρατο ραδιενεργό νέφος ‘έπνιγε’ την ατμόσφαιρα, αλλά οι άνθρωποι δεν το γνώριζαν ούτε καταλάβαιναν τίποτα. Η ηγεσία όμως ήξερε, αλλά σιωπούσε…», αφηγείται ο Κονοτσέρα.

«Με βάση το πρόγραμμα, η παρέλαση έπρεπε να ξεκινήσει ακριβώς στις 10 το πρωί, η ουκρανική κομματική ηγεσία αργούσε ωστόσο να πάρει θέσεις στην εξέδρα των επισήμων. Οι περισσότερες καρέκλες ήταν άδειες. Ο κόσμος κάτω ήταν χαρούμενος μέσα στην άγνοιά του, αλλά, λόγω της απουσίας τής ηγεσίας, άρχισε να αναρωτιέται για το τι συμβαίνει και να ψιθυρίζεται ότι ‘κάτι τρομακτικό έγινε στον πυρηνικό σταθμό στο Τσερνόμπιλ’», λέει ο άνθρωπος της KGB, παραθέτοντας ένα παρασκήνιο γύρω από τη διεξαγωγή τής «ραδιενεργού παρέλασης» με πρωταγωνιστή τον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ: «Ο πρώτος γραμματέας τής κεντρικής επιτροπής του ΚΚ της Ουκρανίας, Βλαντίμιρ Σερμπίτσκι, ζήτησε από τη Μόσχα την άδεια για την ακύρωση της παρέλασης, αλλά έλαβε αυστηρή εντολή από τον Γκορμπατσώφ να μη δημιουργεί πανικό. Του μίλησε, μάλιστα, απειλητικά: «Αν δεν κάνεις την παρέλαση της Πρωτομαγιάς, να πεις ‘αντίο’ στο κόμμα!»», περιγράφει. «Αν τότε ο Σερμπίτσκι είχε το θάρρος να πάρει την πρωτοβουλία να ακυρώσει την Πρωτομαγιά στο Κίεβο, θα γινόταν εθνικός ήρωας – αλλά εκείνα τα χρόνια ουδείς μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο…», λέει.

Σχεδόν τρεις εβδομάδες μετά το δυστύχημα και ενώ η Ευρώπη είχε ξεσηκωθεί, ο Γκορμπατσώφ απευθύνθηκε στις 14 Μαΐου στον σοβιετικό λαό από την τηλεόραση, λέγοντας πως «χάρη στα αποτελεσματικά μέτρα που ελήφθησαν, σήμερα μπορούμε να πούμε πως το χειρότερο πέρασε, οι πιο σοβαρές συνέπειες αποτράπηκαν». «Το τραγικό ήταν», λέει ο Βλαντίμιρ Κονοτσέρα, «ότι ο Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς είπε τότε ότι δεν συνέβη κάτι κακό στον κόσμο – μάλιστα κατηγόρησε τις χώρες τού ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ ότι χρησιμοποίησαν το θέμα του Τσερνόμπιλ ‘για να δυσφημήσουν τη Σοβιετική Ένωση’ και ‘να αποδυναμώσουν τον αντίκτυπο των σοβιετικών προτάσεων να σταματήσουν οι πυρηνικές δοκιμές’».

Εν τω μεταξύ, στις 6 Μαΐου επρόκειτο να αρχίσει στο Κίεβο ένας διεθνής αγώνας ποδηλασίας… Όπως αναφέρει ο Κονοτσέρα, την τελευταία στιγμή ακύρωσαν τη συμμετοχή τους οι αθλητές από τις δυτικές χώρες και ήρθαν μόνον αθλητές από το σοσιαλιστικό μπλοκ, με τους οποίους η ποδηλατοδρομία διεξήχθη κανονικά. Οι φήμες ότι κάτι γίνεται γίνονταν πιο έντονες… «Οι ξένοι αθλητές είχαν πληροφορηθεί τα γεγονότα και δεν ήρθαν. Ο κόσμος δεν θα είχε μάθει για την τραγωδία, αν το σύννεφο ακτινοβολίας δεν είχε διασχίσει τα σύνορα της ΕΣΣΔ».

Σε μια τέτοια ατμόσφαιρα, απουσία επίσημης πληροφόρησης και με ένταση των φημών για το εργοστάσιο του Τσερνόμπιλ, ο «υπάλληλος» της KGB απομάκρυνε από το Κίεβο την οικογένειά του. «Βλέποντας κάποιους υψηλόβαθμους συναδέλφους μου στην υπηρεσία να διώχνουν ξαφνικά τις οικογένειές τους μακριά, πήρα την απόφαση κι έστειλα και εγώ τη γυναίκα μου και τον γιο μας στο Σότσι, στη Μαύρη Θάλασσα», αναφέρει. Ο ίδιος όμως είχε ήδη εκτεθεί για τα καλά στο ραδιενεργό νέφος και τα πρώτα συμπτώματα θα εκδηλωθούν ανήμερα της εορτής της Πρωτομαγιάς, στην κεντρική πλατεία, όπου είχε υπηρεσία στον χώρο της παρέλασης: «Ξαφνικά αισθάνθηκα μια αδυναμία, το κεφάλι μου γύριζε. Το στόμα μου ήταν ξηρό, πονούσε ο λαιμός μου. Εκ των υστέρων μάθαμε ότι τις ημέρες εκείνες η ακτινοβολία στην πόλη υπερέβη τα όρια κατά 500 φορές. Επειδή πολλές ώρες από την ημέρα του δυστυχήματος κι ύστερα, λόγω δουλειάς, βρισκόμουν έξω, είχα πάρει μεγάλη δόση ραδιενέργειας. Μου πρήστηκαν όλοι οι λεμφαδένες», λέει και συνεχίζει: «Αρρώστησα – η ασθένειά μου είχε άμεση σχέση με την έκθεσή μου στη ραδιενέργεια, η οποία μού αποδυνάμωσε το ανοσοποιητικό σύστημα. Μια πληγή στην κοιλιά με οδήγησε στο χειρουργείο. Υποβλήθηκα σε πέντε εγχειρήσεις. Συνολικά 15 ώρες σχεδόν ετοιμοθάνατος στο χειρουργικό τραπέζι. Δεν μπορούσα θα αναρρώσω, λόγω μόλυνσης από τη ραδιενέργεια. Οι γιατροί, κρύβοντας τα μάτια, δεν μιλούσαν ανοιχτά για την εμφανέστατη σχέση μεταξύ της ασθένειάς μου και της παραμονής μου στη ζώνη μόλυνσης από την ακτινοβολία. Οι στατιστικές παρέμειναν κρυφές και απαγορευμένες προς δημοσίευση για μία δεκαετία μετά την καταστροφή».

Στην ερώτηση αν μετά το πυρηνικό δυστύχημα επισκέφτηκε το Τσερνόμπιλ έστω και μία φορά, αντιδρά: «Ποτέ… Ούτε θέλω να πάω».

«Γνωρίζω», συνεχίζει, «ότι στη νεκρή ζώνη του Τσερνόμπιλ σήμερα ζουν πάνω από χίλια άτομα. Αυτοί που για κάποιον λόγο αποφάσισαν να μείνουν εκεί ή κάποιοι που επέστρεψαν. Άλλες τρεις χιλιάδες άτομα εξυπηρετούν με βάρδιες τη ζώνη αποκλεισμού».Και συμπληρώνει, κλείνοντας την αφήγηση: «Όσο περίεργο κι αν ακούγεται, σήμερα υπάρχει και τουρισμός εκεί! Αρκετά τουριστικά γραφεία τού Κιέβου πραγματοποιούν εκδρομές στο Τσερνόμπιλ για λάτρεις τού εναλλακτικού τουρισμού. Το 2018 επισκέφθηκαν το Τσερνόμπιλ περίπου 70.000 τουρίστες απ’ όλο τον κόσμο, ενώ το 2019 περίπου 110.000 άνθρωποι έφτασαν ως τουρίστες στη ‘νεκρή ζώνη’. Φέτος ουδείς ξέρει ακόμη τον αριθμό τουριστών, λόγω της πανδημίας που βιώνουμε». Ο ίδιος πάντως με την οικογένειά του προτιμούν να περνούν τις διακοπές τους κάθε χρόνο στη Χαλκιδική…

«Ήμασταν πρωταγωνιστείς στην ταινία για το τέλος του κόσμου», λέει μια άλλη μάρτυρας των συγκλονιστικών γεγονότων της 26ης Απριλίου, η Μαρίνα Γρόμοβα, που επίσης ζει στο Κίεβο. «Η σημερινή καραντίνα λόγω της πανδημίας τού κορωνοϊού μού θυμίζει την κατάσταση που ζήσαμε μετά το δυστύχημα στο Τσερνόμπιλ. Και τότε και σήμερα δεν ήξερε κανείς ποιος και πότε θα αρρωστήσει και από πού θα έρθει η μόλυνση. Στις 26 Απριλίου του 1986 ήμουν στο Κίεβο, αλλά την ημέρα της Πρωτομαγιάς, όταν πληροφορήθηκα ανεπισήμως για την έκρηξη, πέταξα με αεροπλάνο στο Άντλερ (σ.σ.: θέρετρο στη Μαύρη Θάλασσα), όπου μετέφερα τη δίχρονη κόρη μου στους γονείς μου, που έμεναν εκεί. Εγώ επέστρεψα στο Κίεβο, με καλούσε το χρέος μου. Εκείνη την εποχή ήμουν πρόεδρος της Κομσομόλ τού Μουσείου Ιστορίας του Κίεβου. Πίστευα ότι πρέπει να είμαι στην πρώτη γραμμή. Η μητέρα μου έκλαιγε, δεν με άφηνε, αλλά εγώ επέμεινα».

Η Γρόμοβα θυμάται ακόμη τους άδειους δρόμους του Κιέβου, ένα άδειο μουσείο, με τους υπάλληλους του να σφουγγαρίζουν τα πατώματα. «Πλέναμε το κτίριο, για να εξαφανίσουμε τη ραδιενέργεια. Νιώθαμε ότι, αν δεν το κάνουμε, θα έρθει το τέλος του κόσμου. Θυμάμαι μεγάλες ουρές στα μαγαζιά, που πουλούσαν κόκκινο κρασί. Το κρασί το πίναμε σαν νερό, επειδή μας είπαν ότι βοηθάει στην αντιμετώπιση της ραδιενέργειας. Θυμάμαι τους δρόμους του Κιέβου να πλένονται συνεχώς με νερό υπό πίεση από βυτιοφόρα. Δρόμους που γυάλιζαν από καθαριότητα, με ανθισμένες καστανιές, αλλά χωρίς αυτοκίνητα και ανθρώπους. Πολυκατοικίες με μόνιμα κλειστά παράθυρα, καλυμμένα με βρεγμένα υφάσματα – υποτίθεται ότι προστάτευαν περισσότερο από τη ραδιενέργεια. Θυμάμαι πληροφορίες και ειδήσεις στις εφημερίδες, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση που δεν τις πίστευε κανείς, γιατί έλεγαν ψέματα, μόνο ψέματα», καταλήγει η Μαρίνα Γρόμοβα.

Ο Μίκολα Μπονταρένκο ήταν στη δουλειά εκείνο το βράδυ, στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνόμπιλ, σε ένα δωμάτιο σε απόσταση 150 μέτρων από το 4ο μπλοκ. Περιγράφοντας κάποια χρόνια αργότερα στο Reuters τη στιγμή της έκρηξης, είχε αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ακούσαμε έναν ήχο και μετά ακολούθησε ένα κύμα σαν σεισμός. Αυτή ήταν η πρώτη έκρηξη. Η δεύτερη ήρθε αρκετά δευτερόλεπτα αργότερα. Είδαμε λευκό καπνό να ανεβαίνει προς τον ουρανό, αλλά συνεχίσαμε να εργαζόμαστε».

Η ποσότητα ραδιενέργειας που απελευθερώθηκε στην ατμόσφαιρα ήταν, σύμφωνα με τη Greenpeace, σχεδόν 200 φορές μεγαλύτερη από τη ραδιενέργεια που απελευθερώθηκε από τις δύο ατομικές βόμβες τού Ναγκασάκι και της Χιροσίμα μαζί. Η ραδιενεργή βροχή έφτασε μέχρι την Ιρλανδία, ενώ η Ουκρανία, η Λευκορωσία και η Ρωσία ήταν οι χώρες που επηρεάστηκαν περισσότερο, αφού απορρόφησαν το 63% της ρύπανσης από το ατύχημα. Η Σουηδία ήταν η πρώτη χώρα που έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου και ενημέρωσε τον κόσμο για την καταστροφή, αφού η τότε σοβιετική κυβέρνηση είχε αποφασίσει να κρατήσει, αρχικά, το τρομερό δυστύχημα μυστικό και το παραδέχθηκε μόλις δύο 24ωρα μετά.

Η κοντινότερη πόλη, Πρίπιατ, των 50.000 κατοίκων, που κάποτε υπήρξε το «όραμα για το μέλλον» μέσα από τη σύγχρονη αρχιτεκτονική της, εκκενώθηκε πολλές ώρες αργότερα, με τους κατοίκους της να έχουν στο μεταξύ εκτεθεί σε υψηλά επίπεδα ραδιενέργειας. Στην άλλοτε ακμάζουσα πόλη, το μόνο που έχει απομείνει ώς σήμερα είναι τα εγκαταλειμμένα σπίτια, όπου το μόνο που προδίδει πως εκεί κάποτε κατοικούσαν άνθρωποι είναι τα στρωμένα με φαγητό τραπέζια και τα παιχνίδια στα παιδικά δωμάτια. Οι άνθρωποι έφυγαν από το Πρίπιατ λόγω των υψηλών ποσοστών ραδιενέργειας, αλλά αυτό που επέστρεψε στην περιοχή είναι η άγρια ζωή. Λύκοι, άγρια άλογα, κάστορες, αγριογούρουνα και άλλα ζώα κατοικούν στην πόλη, ενώ οι άδειες αυλές των σπιτιών και τα πάρκα –μεταξύ αυτών και το λούνα παρκ, που επρόκειτο να εγκαινιαστεί την 1^η Μαΐου 1986, αλλά τελικά ουδέποτε λειτούργησε– άρχισαν και πάλι να πρασινίζουν.

Όσοι βίωσαν στο πετσί τους τη συμφορά –άντρες, γυναίκες, παιδιά, επιστήμονες, μελλοθάνατοι, μητέρες που γέννησαν παραμορφωμένα παιδιά, μαθητές που δεν συναντιούνται πια στο σχολείο, αλλά σε μονάδες λευχαιμικών ασθενών, γονείς που έθαψαν τα παιδιά τους, γυναίκες που είδαν τους άντρες τους να λιώνουν ζωντανοί πριν πεθάνουν, κορίτσια που κρύβουν την καταγωγή τους γιατί, αν την αποκαλύψουν, δεν θα βρουν σύντροφο για τη ζωή τους– μίλησαν στη λευκορωσίδα δημοσιογράφο και νομπελίστα συγγραφέα Σβετλάνα Αλεξίεβιτς για την καταστροφή – και αυτή συγκλόνισε την ανθρωπότητα με το βιβλίο της «Τσερνόμπιλ: Ένα χρονικό του μέλλοντος». Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο, στεκόμαστε σε ορισμένες από αυτές:

«Να σας μιλήσω για την αγάπη ή για τον θάνατο; Δεν ξέρω… Μήπως τελικά είναι το ίδιο; Εκείνο τον καιρό ήμασταν νιόπαντροι. Περπατούσαμε στο δρόμο χέρι χέρι, ακόμη κι όταν πηγαίναμε για ψώνια. Τού έλεγα: ‘Σ’ αγαπώ’ χωρίς να ξέρω ακόμη πόσο πολύ. Ζούσαμε στον πρώτο όροφο του ξενώνα της πυροσβεστικής υπηρεσίας. Στον ίδιο ξενώνα έμεναν ακόμη τρία ζευγάρια, με τα οποία μοιραζόμασταν την κουζίνα. Κάτω απ’ τα δωμάτιά μας στάθμευαν τα αυτοκίνητα της πυροσβεστικής. Κόκκινα πυροσβεστικά οχήματα. Ο Βάσια ήταν πυροσβέστης. Γνώριζα πάντα πού ήταν και τι έκανε. Εκείνη τη νύχτα, μέσα στον ύπνο μου, άκουσα ένα θόρυβο. Σηκώθηκα να δω από το παράθυρο. Με είδε και μου ‘πε: ‘Κλείσε τα παράθυρα και πέσε στο κρεβάτι. Έπιασε φωτιά ο αντιδραστήρας. Θα γυρίσω γρήγορα’. Δεν πρόλαβα να δω την έκρηξη. Μόνο τις φλόγες. Τα πάντα έμοιαζαν να τρέμουν μεσ’ στον ζεστό αέρα. Φλόγες υψώνονταν μέχρι τον ουρανό και παντού καπνός και αφόρητη ζέστη. Κι αυτός ήταν εκεί έξω[…]. Τέσσερις η ώρα… Πέντε… Έξι…[…]. Στις επτά με ενημέρωσαν ότι βρισκόταν στο νοσοκομείο[…]. Είχε πρηστεί και ανάσαινε βαριά. Μετά βίας διέκρινες τα μάτια του», εξιστορεί η Λουντμίλα Ιγκνατένκο, σύζυγος του πυροσβέστη Βασίλι Ιγκνατένκο, ο οποίος έχασε τελικά την άνιση, όπως αποδείχθηκε, μάχη για τη ζωή, αφήνοντας χήρα, με ένα παιδί στην κοιλιά, τη σύζυγό του.

«Η κόρη μου δεν μοιάζει με τα άλλα παιδιά… Όταν μεγαλώσει, θα με ρωτήσει: ‘Γιατί δεν είμαι σαν όλους τους άλλους;’. Όταν γεννήθηκε, δεν ήταν ένα κανονικό νεογέννητο, αλλά ένας ζωντανός σάκος, κλειστός απ’ όλες τις πλευρές, χωρίς ούτε ένα ράγισμα. Μόνον τα μάτια της ήταν ανοιχτά. Στον ιατρικό της φάκελο έγραψαν: ‘Σύνθετη παθολογία εκ γενετής: απλασία της έδρας, απλασία του κόλπου, απλασία του αριστερού νεφρού’. Κάπως έτσι λέγεται αυτό που έχει με επιστημονικούς όρους – με απλές, όμως, λέξεις, λέγεται ‘Δεν έχει ποπό, δεν έχει πιπί και έχει ένα μόνο νεφρό’. Τη δεύτερη ημέρα τής ζωής της την πήγα στο χειρουργείο. Άνοιξε τα μάτια της και μου φάνηκε πως μου χαμογέλασε. Στην αρχή νόμισα πως θα έβαζε τα κλάματα, όμως –μα τω Θεώ– χαμογέλασε! Τα νεογέννητα με τέτοια παθολογία δεν επιζούν, πεθαίνουν αμέσως. Δεν πέθανε όμως, γιατί την αγαπώ. Σε τέσσερα χρόνια υποβλήθηκε σε τέσσερις εγχειρήσεις. Είναι το μοναδικό παιδί στη Λευκορωσία που επέζησε με τέτοια σύνθετη παθολογία. Τη λατρεύω… (Σταματά). Δεν μπορώ να ξανακάνω παιδιά. Δεν το τολμώ», λέει η Λαρίσα Ζ., μητέρα, που έφερε στον κόσμο ένα παιδί, στο σώμα του οποίου είναι αποτυπωμένες με τον πλέον έκδηλο τρόπο οι συνέπειες του τραγικού πυρηνικού δυστυχήματος.

«Μαγνητοφωνώντας τους, είχα την αίσθηση πως ηχογραφώ το μέλλον», έγραψε τότε η συγγραφέας στη μοναδική δική της μαρτυρία. Η ρήση της αυτή έμελλε να αποδειχτεί σχεδόν προφητική αρκετά χρόνια αργότερα, στο πυρηνικό δυστύχημα της Φουκουσίμα, το 2011. Συγκλονισμένη και η ίδια από την πυρηνική δοκιμασία στην Ιαπωνία, η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς κατέγραψε τις σκέψεις της και ανέσυρε μνήμες από το παρελθόν, σ’ ένα άρθρο με έντονη συναισθηματική φόρτιση, το οποίο η εκπρόσωπός της είχε θέσει τότε στη διάθεση του ΑΠΕ-ΜΠΕ προς δημοσίευση. Στο άρθρο αυτό, η λευκορωσίδα δημοσιογράφος και συγγραφέας τόνιζε, μεταξύ άλλων, την ανάγκη «να εξέλθουμε από την πυρηνική εποχή και να αναζητήσουμε διαφορετικούς δρόμους», λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη μας τα «μαθήματα» του Τσερνόμπιλ και της Φουκουσίμα.

Ανασύροντας μάλιστα μνήμες από το πρώτο ταξίδι της μετά το δυστύχημα στο Τσερνόμπιλ, έγραφε: «Θυμάμαι το πρώτο μου ταξίδι στη ζώνη του Τσερνόμπιλ: στον ουρανό έκαναν κύκλους δεκάδες ελικόπτερα, ενώ στους δρόμους ηχούσαν τα στρατιωτικά οχήματα που περνούσαν, ακόμη και τανκς. Οι στρατιώτες ταξίδευαν με τα αυτόματα όπλα. Ποιον έπρεπε να πυροβολήσουν; Τη φυσική; Κοντά στον πυρηνικό αντιδραστήρα που ‘έβραζε’, οι επιστήμονες περπατούσαν με απλές στολές, χωρίς μάσκες..

»Στο Τσερνομπίλ τότε οι άνθρωποι δεν σκέφτονταν όπως απαιτούσε η κατάσταση. Συμπεριφέρονταν όπως θα ενεργούσαν σε μια πολεμική σύρραξη. Μπροστά στα μάτια μου συντελούνταν αλλαγές, γύρω μου υπήρχε ένας νέος κόσμος, αλλά κι ένας νέος εχθρός. Ο θάνατος εμφάνισε πολλά νέα, άγνωστα πρόσωπα. Δεν ήταν ορατός, δεν μπορούσες να τον αγγίξεις και δεν είχε οσμή. Δεν υπήρχαν ακόμη λέξεις να διηγηθεί κάποιος πως οι άνθρωποι άρχισαν να φοβούνται το νερό, το χώμα, τα λουλούδια, τα δέντρα. Αυτό ποτέ πριν δεν είχε συμβεί… Όλα φαίνονταν οικεία – το  ίδιο χρώμα, σχήμα, οσμή. Κι όλα αυτά μπορούσαν να σκοτώσουν. Γνωστός-άγνωστος κόσμος. Έσκαβαν κατά μήκος χιλιομέτρων το πάνω στρώμα τής μολυσμένης γης και έθαβαν τα χώματα σε ειδικά κοντέινερ από μπετόν. Έθαβαν το χώμα στο χώμα. Έθαβαν σπίτια, αυτοκίνητα… Έπλεναν δρόμους, ξύλα… Ενώ στο στρατηγείο αντιμετώπισης δυστυχημάτων, στις πρωινές συναντήσεις, καθημερινά συζητούσαν: ‘Αυτό θα στοιχήσει δέκα ανθρώπινες ζωές’, ‘Αυτό θα κοστίσει 20 ζωές’… Και βρέθηκαν αυτοί οι άνθρωποι. Εθελοντές. Ποιος λοιπόν θα πει μετά απ’ αυτό ότι η ατομική ενέργεια είναι η πιο φτηνή; […]. Σήμερα, οι άνθρωποι αναμένουν από την υψηλή τεχνολογία μόνον ευκολίες και ανέσεις. Και η αγορά επενδύει μόνο σ’ αυτό που αποδίδει άμεσα. Η κατανάλωση αυξάνεται συνεχώς κι αυτό το ονομάζουν πρόοδο. Βελτιώνονται τα φονικά όπλα – και αυτό επίσης ονομάζεται ‘πρόοδος’. Ρωτήστε τους κατοίκους του Τσερνόμπιλ, που πεθαίνουν από τις επιπτώσεις της ακτινοβολίας της ραδιενέργειας: ρωτήστε τούς ως εκ θαύματος επιζήσαντες της σημερινής καταστροφής στην Ιαπωνία, τους συγγενείς των θυμάτων, ποιες είναι οι ανάγκες τους και πώς βλέπουν την πρόοδο. Τι θα επιλέξουν; Ένα νέο κινητό τηλέφωνο και αυτοκίνητο ή τη ζωή; Φαίνεται ότι μετά τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, μετά το Τσερνόμπιλ, ο πολιτισμός θα πρέπει να επιλέξει έναν διαφορετικό δρόμο ανάπτυξης, απαλλαγμένης από πυρηνικά. Πρέπει να εξέλθουμε από την πυρηνική εποχή και να αναζητήσουμε διαφορετικούς δρόμους. Όμως, ακόμη ζούμε με τον φόβο από το Τσερνόμπιλ: η γη και τα σπίτια χωρίς τον άνθρωπο και στα σπίτια των ανθρώπων κατοικούν άγρια θηρία. Εκατοντάδες μέτρα ηλεκτρικών καλωδίων, εκατοντάδες χιλιόμετρα οδικού δικτύου που οδηγούν στο πουθενά. Έγραφα για το παρελθόν, αποδείχθηκε όμως ότι αυτό ήταν το μέλλον…».

Οι τουρίστες άρχισαν να επιδεικνύουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το Τσερνόμπιλ, με αποτέλεσμα να απογειωθεί στην περιοχή ο «μαύρος (ή σκοτεινός) τουρισμός» (σ.σ.: πρόκειται για νεολογισμό που επινοήθηκε το 1996 από το πανεπιστήμιο «Καλεντόνιαν» της Γλασκόβης και ορίζεται ως η οποιαδήποτε επίσκεψη σε περιοχές που έχουν παραδοσιακή σχέση με τον θάνατο και την τραγωδία).

Πολλά δημοσιεύματα της εποχής απέδωσαν το έντονο ενδιαφέρον που καταγράφηκε εκείνη την περίοδο σε ένα βιντεοπαιχνίδι, το S.T.A.L.K.E.R., υποστηρίζοντας ότι οι χρήστες του ήθελαν να δουν από κοντά ένα απόκοσμο σκηνικό, όπως αυτό της πόλης-φάντασμα του Πρίπιατ. Αυτό ωστόσο που «απογείωσε» το τουριστικό ενδιαφέρον για την περιοχή ήταν η τηλεοπτική σειρά «Cernobyl» του HBO, η οποία έσπασε όλα τα ρεκόρ, καθώς βρέθηκε στο νούμερο «ένα» στην τηλεοπτική κατάταξη όλων των εποχών τού IMDb, αποσπώντας διθυραμβικές κριτικές από τον Τύπο. Το ενδιαφέρον για μία επίσκεψη στο Πρίπιατ, όπου ο χρόνος έχει σταματήσει την ημέρα τού πυρηνικού δυστυχήματος, αυξήθηκε κατά 30%-40%.

Χαρακτηριστικό είναι ότι ο πρόεδρος της Ουκρανίας, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, σε επίσκεψή του στο Τσερνόμπιλ τον περασμένο Ιούνιο, μόλις έναν μήνα μετά την ορκωμοσία του, είχε μιλήσει για την ανάγκη να δοθεί «νέα πνοή» στην περιοχή, ενώ τον Ιούλιο του ίδιου έτους υπέγραψε διάταγμα για μια «στρατηγική ανάπτυξης» του Τσερνόμπιλ. Ωστόσο, η πρόσφατη πυρκαγιά περιμετρικά τού ανενεργού πυρηνικού σταθμού έχει καταστρέψει κάποια από τα «σημεία ενδιαφέροντος» της ξενάγησης των τουριστών στην ευρύτερη περιοχή, όπως δήλωσε ο διευθυντής τής μεγαλύτερης εταιρείας σε συγκεκριμένο αντικείμενο, «Chernobyl Tour», αν και, όπως διευκρίνισε, το ίδιο το πυρηνικό εργοστάσιο, αλλά και η πόλη του Πρίπιατ δεν επηρεάστηκαν.