Συγκρότημα «Φιξ»: ένα βιομηχανικό «παλάτι» στο έλεος του χρόνου

Στα μέσα τού 19^ου αιώνα, η Υψηλή Πύλη αποφάσισε να προχωρήσει σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων, που θα οδηγούσαν στην αναδιοργάνωση και στον εκσυγχρονισμό τής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Γνωρίζοντας τον σημαντικό ρόλο που μπορούσε να διαδραματίσει η Θεσσαλονίκη, κάλεσε ξένες εταιρείες, για να δημιουργήσουν τις υποδομές τής πόλης.

Με τις «ευλογίες» τής Πύλης επεκτάθηκε το λιμάνι και δημιουργήθηκε το σιδηροδρομικό δίκτυο. Η πόλη κατέστη συγκοινωνιακός κόμβος: μέσω θαλάσσης και ενδοχώρας, τα αγαθά μπορούσαν να μεταφερθούν σε κάθε γωνία τής αυτοκρατορίας. Το ίδιο διάστημα διανοίχτηκε η οδός Βενιζέλου, χτίστηκαν τα σφαγεία, το Διοικητήριο και πολλά ακόμη κτίρια.

Εκείνη την εποχή, στη Θεσσαλονίκη δραστηριοποιούνταν βιομήχανοι –κυρίως από την εβραϊκή κοινότητα– αλλά και επιχειρηματίες με ευρωπαϊκό προφίλ. Ήταν πλούσιοι και είχαν το επιχειρηματικό δαιμόνιο. Αυτά τα δύο χαρακτηριστικά έδωσαν ώθηση στη βιομηχανία, για μια σημαντική μετάβαση: από την υδροκίνηση στην ατμοκίνηση.

Η πόλη έκανε τεράστια βήματα προόδου: νέες τεχνολογίες, νέα υλικά, νέα επιχειρηματικά projects άρχισαν να υλοποιούνται. Ανάμεσά τους, το «Αλλατίνι», ο μεγαλύτερος αλευρόμυλος της Μεσογείου, και το συγκρότημα που σήμερα γνωρίζουμε ως εργοστάσιο ζυθοποιίας «Καρόλου Φιξ».

Τα πρώτα κτίρια του συγκροτήματος άρχισαν να ανεγείρονται το 1882, για τις ανάγκες τού οινοπνευματοποιείου Μισραχή. Η δεύτερη οικοδομική φάση χρονολογείται στην περίοδο 1892-1893, όταν ιδρύθηκε και λειτούργησε το ζυθοποιείο από τους επιχειρηματίες Αλλατίνι, Μισραχή και Φερνάντεζ, στο ίδιο οικόπεδο όπου λειτουργούσε το οινοπνευματοποιείο Μισραχή.

Ο τρόπος κατασκευής του ήταν πρωτοποριακός για την εποχή: είχε εισαχθεί από την Ευρώπη, όπου αποτελούσε το κυρίαρχο μοντέλο κατασκευής πολυώροφων εργοστασίων. Βασιζόταν στις ιδιότητες του σιδήρου ως οικοδομικού υλικού και εξασφάλιζε μια κατά το δυνατόν πυρασφαλή κατασκευή, αφού οι πυρκαγιές αποτελούσαν τότε τη μεγαλύτερη απειλή για τα βιομηχανικά συγκροτήματα. Παράλληλα, ικανοποιούσε και μια σειρά πρακτικών ζητημάτων, που αφορούσαν την παραγωγή των προϊόντων.

Το 1912, η εταιρεία Μισραχή-Φερνάντεζ μετατράπηκε σε ανώνυμη εταιρεία με την επωνυμία «Ζυθοποιείο Όλυμπος», ενώ το 1920 συνενώθηκε με το «Ζυθοποιείο Νάουσα». Έτσι, τα δύο ζυθοποιεία λειτουργούσαν κάτω από την ίδια στέγη, με την επωνυμία «Όλυμπος-Νάουσα». Το 1926, η πλειοψηφία των μετοχών πέρασε στην αθηναϊκή εταιρεία «Κάρολος Φιξ».

Μέσα σε λίγες δεκαετίες, η βιομηχανία στη Θεσσαλονίκη έκανε τεράστια άλματα προς τα εμπρός. Δημιουργήθηκε η «Υφανέτ», εκσυγχρονίστηκαν τα κεραμεία, κατασκευάστηκε ο Μύλος Χατζηγιαννάκη – και μόνο τυχαία δεν ήταν η ίδρυση της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης.

Στο συγκρότημα του Φιξ γίνονταν διαρκώς προσθήκες κτιρίων, ώστε να ικανοποιούνται οι απαιτήσεις τής δουλειάς. Ο οικοδομικός ιστός «αγκάλιασε» την περιοχή και το μέλλον τής Θεσσαλονίκης ως βιομηχανικής πόλης διαγραφόταν ευοίωνο. Κι ύστερα ήρθε ο παγκόσμιος πόλεμος, το καθεστώς των δασμών – και άρχισε η παρακμή…

Το εργοστάσιο «Κάρολος Φιξ» συνέχισε να λειτουργεί μεταπολεμικά, όχι μόνον ως ζυθοποιείο-παγοποιείο, αλλά και παράγοντας άλλα προϊόντα, όπως χυμούς. Μάλιστα, οι εγκαταστάσεις τού συγκεκριμένου εμφιαλωτηρίου κατασκευάστηκαν το 1959, σε σχέδια του Τάκη Ζενέτου (ενός από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες της μεταπολεμικής περιόδου).

Το 1983, η λειτουργία του σταμάτησε. Το τέλος της ήταν η αρχή τής εγκατάλειψης και της παρακμής. Ο μηχανολογικός εξοπλισμός λεηλατήθηκε και οι χάλκινοι ζυθοβραστήρες –και όχι μόνο– πιθανότατα πουλήθηκαν σε κάποιους με το κιλό. Ο χρόνος και οι καιρικές συνθήκες συνέχισαν το καταστροφικό έργο των κλεφτών. Οι στέγες ορισμένων κτιρίων κατέρρευσαν και σήμερα ελάχιστα θυμίζουν το «παλάτι» τού παρελθόντος.

Το 1991, το συγκρότημα αγοράστηκε –μετά από πλειστηριασμό– από ομάδα ιδιωτών. Το αντίτιμο που κατέβαλαν ήταν 500 εκατ. δραχμές. Το 1994, η 4^η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων χαρακτήρισε το συγκρότημα «έργο τέχνης εξαιρετικού ενδιαφέροντος» και κηρύχθηκε «διατηρητέο μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς». Κάποια μη διατηρητέα τμήματα νοικιάστηκαν ως χώροι διασκέδασης. Στη δεκαετία που ακολούθησε αποχαρακτηρίστηκαν κάποιοι χώροι, αλλά, μετά από προσφυγές, το Συμβούλιο της Επικρατείας ακύρωσε το σχετικό προεδρικό διάταγμα.

Το 2004, η Επιτροπή Αρχιτεκτονικών Θεμάτων τού Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος/Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας (ΤΕΕ/ΤΚΜ), που αποτελούταν από τους αρχιτέκτονες Μαρία Δούση, Βασίλη Κονιόρδο και Βιβιάννα Μεταλληνού, εκπόνησε έρευνα για την τεκμηρίωση της φυσικής κατάστασης των κτιρίων και του μηχανολογικού εξοπλισμού, ώστε να συγκροτηθεί πλήρης και τεκμηριωμένη άποψη για το κτιριακό συγκρότημα: μπήκαν στο κτίριο, το φωτογράφισαν, το αποτύπωσαν, έκαναν συνεντεύξεις με ανθρώπους που δούλευαν εκεί. Σκοπός τους ήταν να τεκμηριωθεί το μνημείο, να μάθουν τι αξίζει –υπήρχαν άπειρες προσθήκες– και, αφού το αξιολογήσουν, να βρουν ποια κτίρια πρέπει να διατηρηθούν, ποιες κατασκευές θα μπορούσαν να καθαιρεθούν, ποια τμήματα του συγκροτήματος θα μπορούσαν να ανασχεδιαστούν με στόχο την επανάχρηση, να φυτευτεί πράσινο, να οριστούν νέες χρήσεις και να δημιουργηθούν, πιθανόν, καινούργια κτίρια. Να υπάρξει, δηλαδή, μια σύγχρονη επέμβαση, που να τη χαίρεται ο κόσμος – και να αξιοποιήσουν και οι ιδιοκτήτες την περιουσία τους.

Η πρόταση του ΤΕΕ/ΤΚΜ ήταν να αξιοποιηθεί η διεθνής εμπειρία από ανάλογες περιπτώσεις. Η επέμβαση στα docklands του Λονδίνου είχε εξαιρετικό αποτέλεσμα. Το ίδιο συνέβη και στο Σόχο, στη Νέα Υόρκη, που κατέστη μία από τις πιο δυναμικές περιοχές τού Μανχάταν χάρη στο «κίνημα» των lofts. Χάρη στους καλλιτέχνες, η σύγχρονη τέχνη και η βιομηχανική αισθητική κατέστησαν έννοιες ταυτόσημες.

Και δεν ήταν μόνον αυτές οι δύο περιπτώσεις. Υπάρχει το παράδειγμα του Ανιέλι στο εργοστάσιο της FIAT, το εργοστάσιο της Nestlé στη Γαλλία, ακόμη και η Tate Modern, στο Λονδίνο, που μέχρι το 1982 λειτουργούσε ως εργοστάσιο ηλεκτρικής ενέργειας: ήταν απαίτηση των Λονδρέζων να παραμείνει το κτίριο – παρότι δεν ήταν διατηρητέο, ήταν κομμάτι τής ιστορίας και της οικονομίας τής περιοχής.

«Το πρόβλημα στο Φιξ άρχισε από τη στιγμή που τα κτίρια είναι μεν διατηρητέα, αλλά βρίσκονται σε χέρια ιδιωτών. Πρόκειται για τεράστιες εκτάσεις, τις οποίες, για να τις αξιοποιήσει ο επιχειρηματίας, θέλει ένα κίνητρο. Δεν μπορείς να του πεις ‘σου δεσμεύω την περιουσία σου’, που είναι τόσες χιλιάδες στρέμματα, χωρίς να του δώσεις εναλλακτική. Έγινε μια προσπάθεια συνεννόησης με πρωτοβουλία τού ΤΕΕ/ΤΚΜ, υπό την αιγίδα τού ΥΜΑΘ. Κάθισαν λοιπόν στο ίδιο τραπέζι οι ιδιοκτήτες με τους αρμόδιους φορείς προστασίας, ώστε να βρεθεί μια συμβιβαστική λύση που θα ικανοποιούσε και τις δύο πλευρές. Κατέληξε όμως σε ναυάγιο. Δεν υπήρξε η ανάλογη ευελιξία ούτε η διάθεση να βρεθεί μια λύση. Το θέμα παρέμεινε εκκρεμές, με την αόριστη διαβεβαίωση ότι ‘το Φιξ θα το απαλλοτριώσει το υπουργείο Πολιτισμού’. Με δεδομένη τη σημερινή οικονομική κατάσταση, βρισκόμαστε σε αδιέξοδο» σημειώνει, μιλώντας στη «CT», πρόσωπο με γνώση τής υπόθεσης.

«Οι κτιριακές εγκαταστάσεις τού Φιξ αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα κτιρίων που ρημάζουν και ερημώνουν στο πέρασμα του χρόνου, λόγω της ελληνικής γραφειοκρατίας» συμπληρώνει κορυφαίος αυτοδιοικητικός παράγοντας. «Η αναθεώρηση του νόμου για τα διατηρητέα κτίρια και η δυνατότητα σ’ αυτούς που τα κατέχουν –δημόσιους φορείς και ιδιώτες– να μπορούν να προχωρήσουν σε παρεμβάσεις που, χωρίς να αλλοιώνουν ιδιαίτερα τη φυσιογνωμία τους, θα τα καθιστούν λειτουργικά κρίνεται πλέον κάτι περισσότερο από επιβεβλημένη. Η διεθνής εμπειρία μάς δείχνει ότι αυτά τα κτίρια έχουν μετατραπεί σε σύγχρονες κοιτίδες πολιτισμού και εμπορικών δραστηριοτήτων, με πολλαπλά οφέλη για τις περιοχές που τα έχουν εκμεταλλευτεί. Η ανάδειξη και η αξιοποίηση του Φιξ μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία για την αναβάθμιση και την αξιοποίηση ολόκληρου του δυτικού θαλάσσιου μετώπου στη Θεσσαλονίκη, δίνοντας ζωή σε ένα τμήμα τής πόλης που σήμερα είναι ουσιαστικά σε αδράνεια».