Mε αφορμή τα εγκαίνια της έκθεσης sensescapes την ερχόμενη Παρασκευή 14 Νοεμβρίου στον χώρο του Pikap -ισο-, η Χριστίνα Βλάχου, συνιδρύτρια της Off Stream, μας μιλάει για τη συμπερίληψη στην τέχνη.
Σήμερα στην Ελλάδα, έχουν γίνει βήματα ώστε καταρχάς η απόλαυση και η εμπειρία της Τέχνης να είναι ισότιμη; Υιοθετούνται στρατηγικές συμπερίληψης;
Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα παρατηρείται μια σαφής στροφή προς την υιοθέτηση πρακτικών που προάγουν τη συμπερίληψη και την ισότιμη συμμετοχή όσο το δυνατόν περισσότερων κοινωνικών ομάδων στην εμπειρία της τέχνης και του πολιτισμού. Παρόλο που οι πρωτοβουλίες αυτές είναι ενθαρρυντικές, σε μεγάλο βαθμό παραμένουν αποσπασματικές και δεν έχουν ακόμη επιφέρει ουσιαστική αλλαγή στις καθιερωμένες μουσειακές και πολιτιστικές πρακτικές.
Μέσα από τη δουλειά μας με την Off Stream τα τελευταία πέντε χρόνια έχουμε συμβάλλει ενεργά προς αυτή την κατεύθυνση, υλοποιώντας ολοκληρωμένες εφαρμογές προσβασιμότητας και συμμετοχικές δράσεις για άτομα με αισθητηριακές αναπηρίες σε μουσεία της Ελλάδας. Παράλληλα, αναπτύσσουμε ερευνητικό έργο γύρω από την προσβασιμότητα των έργων τέχνης και των μουσειακών εκθεμάτων. Ενδεικτικά, μέσα από το πρότζεκτ «Σημεία Συνάντησης», που έχει υλοποιηθεί σε συνεργασία με δεκαοκτώ μουσεία και πολιτιστικούς φορείς και έχει επιχορηγηθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού και το Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση, έχουν πραγματοποιηθεί πλήθος συμμετοχικών δράσεων που ενισχύουν τη συμπερίληψη και τη συνδημιουργία.
Αυτή την περίοδο, σε συνεργασία με το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα στη Θεσσαλονίκη και με την υποστήριξη του ΥΠΠΟ/ΔΙΝΕΠΟΚ, εκπονούμε μελέτη για τη βελτίωση της προσβασιμότητας ατόμων με αισθητηριακές αναπηρίες στο περιεχόμενο της συλλογής του Μουσείου. Όπως και σε όλα τα πρότζεκτ μας, η ερευνητική ομάδα αποτελείται από συνεργάτιδες και συνεργάτες με και χωρίς αισθητηριακές αναπηρίες, προωθώντας έμπρακτα τη λογική της συμπερίληψης. Θεωρούμε ότι αυτή η μεθοδολογία είναι ο πιο ουσιαστικός τρόπος προσέγγισης της προσβασιμότητας σε έναν πολιτιστικό φορέα, καθώς επιτρέπει να εντοπίζονται οι πραγματικές ανάγκες και οι ελλείψεις μέσα από τη συνεργασία με τις ίδιες τις κοινότητες που επιδιώκει να προσεγγίσει. Με αυτόν τον τρόπο, ο φορέας μπορεί να σχεδιάσει στοχευμένες και βιώσιμες εφαρμογές και να αναζητήσει αποτελεσματικά τους πόρους που απαιτούνται για την υλοποίησή τους.
Συνολικά, μπορούμε να πούμε ότι η έννοια της συμπερίληψης έχει πλέον αρχίσει να εντάσσεται ουσιαστικά στην ατζέντα πολλών μουσείων και πολιτιστικών φορέων στην Ελλάδα. Το ζητούμενο, ωστόσο, είναι η δέσμευση και η σταθερή, συντονισμένη και συστηματική εφαρμογή αυτών των πολιτικών, ώστε η εμπειρία και η απόλαυση της τέχνης να γίνει πραγματικά ισότιμη για όλες και όλους.
Τι άλλα βήματα πρέπει να γίνουν προς αυτήν την κατεύθυνση;
Αυτό που προκύπτει ξεκάθαρα μέσα από την επαφή μας με τα ίδια τα άτομα με αναπηρία και τους φορείς του πολιτισμού, είναι ότι η πραγματική συμπερίληψη δεν μπορεί να στηρίζεται σε αποσπασματικές ή επικοινωνιακές κινήσεις. Απαιτεί δέσμευση, συνέπεια και έναν μακροπρόθεσμο στρατηγικό σχεδιασμό που να διαπερνά ολόκληρη τη λειτουργία ενός πολιτιστικού οργανισμού.
Η προσβασιμότητα πρέπει να ενσωματώνεται σε κάθε στάδιο — από την επιμέλεια των εκθέσεων και τον σχεδιασμό των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, μέχρι την επικοινωνία, τις υποδομές, την ψηφιακή παρουσία και, γιατί όχι, ακόμα και τον τιμοκατάλογο του καφέ ενός μουσείου. Η ισότητα δεν αφορά μόνο την εμπειρία του κοινού, αλλά και το ποιά άτομα συμμετέχουν στη δημιουργία αυτής της εμπειρίας· επομένως, είναι κρίσιμο να δημιουργηθούν θέσεις εργασίας και συνεργασίες με άτομα με αναπηρία, ώστε η εκπροσώπηση να γίνεται πράξη και όχι απλώς αφήγημα.
Μόνο όταν η συμπερίληψη αντιμετωπίζεται ως οργανικό μέρος της πολιτιστικής παραγωγής και όχι ως «ειδικό» καθήκον, μπορούμε να μιλάμε για ουσιαστική ισότητα στην εμπειρία της τέχνης και του πολιτισμού. Και αυτό είναι ένα στοίχημα που απαιτεί συλλογική προσπάθεια, συνέργειες και μια νέα οπτική για το τι σημαίνει πολιτισμός για όλους, όλες, όλα.
Τι είναι το Project Making Sense, από το οποίο προέκυψαν τα έργα που φιλοξενούνται στην Έκθεση sensescapes;
Το Making Sense γεννήθηκε ως ιδέα όταν διαπιστώσαμε το αυξανόμενο ενδιαφέρον καλλιτεχνών που είχαν συμμετάσχει σε δράσεις μας ως κοινό να εκπαιδευτούν σε πολυαισθητηριακές και προσβάσιμες πρακτικές, ώστε να μπορούν να τις εντάσσουν δημιουργικά στα έργα τους. Αυτό μας οδήγησε στο να κάνουμε το επόμενο βήμα, να αντιμετωπίσουμε αυτές τις πρακτικές όχι μόνο ως εργαλεία, αλλά και ως πηγή έμπνευσης για τη δημιουργία νέων έργων τέχνης.
Όταν ήρθαμε σε επαφή με τη Σχολή Καλών Τεχνών και το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, η ανταπόκρισή τους ήταν άμεση και ενθουσιώδης. Έτσι, το Making Sense άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά. Μέσα σε δέκα εντατικές ημέρες το Νοέμβριο του 2024 πραγματοποιήθηκαν ομιλίες, συζητήσεις, εργαστήρια και δράσεις στην Παπαζόγλειο Υφαντική Σχολή, στη γκαλερί 3Portes, στο Atelier Fardella και στον δημόσιο χώρο των Ιωαννίνων. Φοιτήτριες και φοιτητές της Καλών Τεχνών και της Αρχιτεκτονικής, αλλά και δημιουργοί των Ιωαννίνων, ευαισθητοποιήθηκαν και εκπαιδεύτηκαν σε πρακτικές προσβασιμότητας ατόμων με αισθητηριακές αναπηρίες.
Η προσέγγισή μας εντάσσεται πλήρως στη σύγχρονη τάση της δημιουργικής πρόσβασης (creative access), μιας πρακτικής που δεν αντιμετωπίζει την προσβασιμότητα ως υποχρέωση ή πρόσθετο στοιχείο, αλλά ως αναπόσπαστο μέρος της καλλιτεχνικής διαδικασίας. Η δημιουργική πρόσβαση ανοίγει νέους δρόμους για τη φαντασία, εμπλουτίζει τη μορφή και το περιεχόμενο των έργων και συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας τέχνης πιο ανοιχτής, πολυαισθητηριακής και συμπεριληπτικής. Μέσα από το Making Sense επιχειρήσαμε ακριβώς αυτό, να αναδείξουμε την προσβασιμότητα ως δημιουργική δύναμη.
Το αποτέλεσμα αυτής της δημιουργικής ζύμωσης είναι η παραγωγή διαδραστικών, πολυαισθητηριακών και συμπεριληπτικών έργων τέχνης, τα οποία παρουσιάζονται φέτος στην έκθεση sensescapes 14-23 Νοεμβρίου 2025 στο χώρο του Pikap -iσο- στη Θεσσαλονίκη.
Τι ακριβώς να περιμένουμε από την έκθεση, τι θα δούμε;
Στην έκθεση sensescapes, δεν πρόκειται απλώς να «δούμε» έργα τέχνης – και αυτή είναι ίσως η πιο ουσιαστική αλλαγή που προτείνουμε στην εκθεσιακή εμπειρία. Οι επισκέπτριες και οι επισκέπτες καλούνται να ανακαλύψουν διαφορετικά αισθητηριακά τοπία, ενεργοποιώντας αισθήσεις πέρα από την όραση: την αφή, την ακοή, την όσφρηση, ακόμη και την αλληλεπίδραση με τα έργα τέχνης. Η έκθεση σχεδιάστηκε ως ένας νοητός αισθητηριακός περίπατος, μια διαδρομή που καλεί το κοινό να βιώσει την τέχνη όχι μόνο με τα μάτια, αλλά με ολόκληρο το σώμα.
Η προσβασιμότητα, σε αυτή την περίπτωση, δεν αντιμετωπίστηκε ως τεχνική προσθήκη ή ως «ειδική παρέμβαση» που ήρθε εκ των υστέρων. Αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και βασική συνθήκη από τα πρώτα στάδια του σχεδιασμού τόσο των έργων τέχνης όσο και της ίδια της έκθεσης. Επίσης Έτσι, το κοινό έχει στη διάθεσή του πολλαπλούς τρόπους προσέγγισης των έργων και της πληροφορίας γύρω από αυτά. Από το επιμελητικό κείμενο και το flyer μέχρι τις λεζάντες και τα ίδια τα έργα τέχνης, όλα έχουν σχεδιαστεί με γνώμονα την ισότιμη εμπειρία για κάθε επισκέπτη και επισκέπτριας. Όσο για το πώς ακριβώς αυτό γίνεται στην πράξη… θα το ανακαλύψετε στην ίδια την έκθεση. Ας αφήσουμε λίγη έκπληξη για τη στιγμή της επίσκεψης.
Και κάτι προσωπικό, εσάς τι σας ενέπνευσε να ασχοληθείτε με τη συμπερίληψη στην Τέχνη;
Η Off Stream γεννήθηκε από την ανάγκη να δημιουργηθεί ένας χώρος όπου ο πολιτισμός είναι πραγματικά ανοιχτός και προσβάσιμος σε κάθε άτομο. Και οι δύο προερχόμαστε από τον χώρο της τέχνης, έχοντας εργαστεί σε μουσεία, γκαλερί και project spaces. Μέσα από αυτή τη διαδρομή συνειδητοποιήσαμε πως, στην πράξη, η τέχνη δεν είναι πάντα τόσο δημοκρατική και ανοιχτή όσο συχνά θέλουμε να πιστεύουμε.
Θελήσαμε λοιπόν να διαμορφώσουμε ένα πλαίσιο που να δίνει ίση αξία σε διαφορετικές εμπειρίες και τρόπους πρόσληψης της τέχνης. Η Off Stream λειτουργεί ως σημείο συνάντησης όπου διαφορετικές καλλιτεχνικές και κοινωνικές θέσεις μπορούν να συνυπάρχουν ισότιμα, μετατρέποντας τη διαφορετικότητα σε δημιουργική δύναμη. Πιστεύουμε ότι η τέχνη έχει τη δυνατότητα να ενώνει και να προκαλεί διάλογο. Για αυτό δουλεύουμε με συνέπεια πάνω σε δράσεις που ενσωματώνουν την προσβασιμότητα από τον σχεδιασμό τους, αντιμετωπίζοντάς τη όχι ως τυπική υποχρέωση αλλά ως πηγή έμπνευσης και ουσιαστικής συμπερίληψης
Όραμά μας είναι να συμβάλλουμε σε μια πιο ανοιχτή και συνειδητή πολιτιστική πραγματικότητα, όπου η συμμετοχή, η ισότητα και η συμπερίληψη αποτελούν βασικές αξίες της καλλιτεχνικής εμπειρίας.
