Φωτογραφίες: ΣΑΚΗΣ ΓΙΟΥΜΠΑΣΗΣ.

 

Οκτώ σημεία τής «ψυχής» τής πόλης

Γράφει ο ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ.

H Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη με πολλά πρόσωπα. Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι ο αστικός της ιστός αποτελεί ένα είδος ιστορικού καμβά, πάνω στον οποίον ο φιλοπερίεργος οδοιπόρος μπορεί να ταξιδέψει νοητά στον χρόνο και να συνδιαλλαγεί με μνημεία, τόπους, ανθρώπους, φωτεινές και σκοτεινές ιστορίες που άφησαν ανεξίτηλο το στίγμα τους στη μακεδονική πρωτεύουσα.

Επιβλητικά ρωμαϊκά ερείπια, μοναδικές βυζαντινές εκκλησίες, οθωμανικά τζαμιά και χαμάμ, εβραϊκά μέγαρα, μελαγχολικά κοιμητήρια, εκλεκτικιστικές βίλες αποτελούν μερικούς μόνον από τους «τόπους» που διαμόρφωσαν το πρόσωπο της πόλης. Δίπλα όμως στο ορατό παραμονεύει πάντοτε και το αόρατο· οι Απόντες. Ποιοι είναι αυτοί; Οι μικρασιάτες πρόσφυγες που, λιανισμένοι από την Καταστροφή, έκαναν τη Σαλονίκη δεύτερη πατρίδα τους και πρωτεύουσα των προσφύγων. Οι θεσσαλονικείς Εβραίοι, που έδωσαν για αιώνες τον παλμό στη ζωή τής πόλης. Οι εκατοντάδες χιλιάδες φαντάροι τής Στρατιάς τής Ανατολής που συγκεντρώθηκαν εδώ σχεδόν απ’ όλο τον πλανήτη, για να πολεμήσουν και να σκοτωθούν στο Μακεδονικό Μέτωπο. Οι ρεμπέτες, που ύμνησαν τη Θεσσαλονίκη στα αθάνατα τραγούδια τους. Οι Οθωμανοί, που έκαναν τη «Σελανίκ» δική τους για σχεδόν πέντε αιώνες. Οι πόρνες τής Μπάρας, στις οποίες ίσως οφείλουμε τον χαρακτηρισμό τής Θεσσαλονίκης ως «ερωτικής πόλης».

Σ’ αυτό το άρθρο, που απευθύνεται κυρίως στον νεοφερμένο, αλλά και στον παλαιότερο κάτοικο, προτείνουμε οκτώ σημεία που θεωρούμε ότι εμπεριέχουν ορατά και αόρατα σπαράγματα της ψυχής τής πόλης, κάτι από το «genius loci» τής Θεσσαλονίκης. Επισκεφθείτε τα και ταξιδέψτε μεταξύ σκιάς και φωτός στον ιδιότυπο χωροχρόνο τής πόλης μας.

 

01

Ροτόντα

Πρόκειται για το πιο σημαντικό μνημείο τής Θεσσαλονίκης, τόσο από την αρχαιολογική όσο και από τη συμβολική του σκοπιά. Πρόκειται για έναν περίκεντρο ρωμαϊκό ναό που άρχισε να οικοδομεί ο σκληροτράχηλος αυτοκράτορας Γαλέριος, αποτελώντας την κορύφωση ενός αρχιτεκτονικού σχεδίου που ξεκινούσε από τη θάλασσα και συμπεριλάμβανε το ανάκτορο, τη θριαμβική αψίδα (Καμάρα) και τον χαμένο, σήμερα, ιππόδρομο. Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια μετατράπηκε σε εκκλησία και από τότε χρονολογούνται τα εξαίρετα ψηφιδωτά τής οροφής, μέσα στα οποία πάλλεται η τελευταία πνοή τής ελληνορωμαϊκής τέχνης τής αρχαιότητας λίγο πριν από τη χαραυγή τού μεσαίωνα. Διατηρεί τον μοναδικό μιναρέ που έμεινε στη Θεσσαλονίκη, καθώς το 1591 μετατράπηκε σε τζαμί. Ένα μνημείο που στέγασε τρεις διαφορετικές θρησκείες, ένα μοναδικό σύμβολο της Θεσσαλονίκης και της πολυτάραχης ιστορίας της.

 

02

Επταπύργιο/Γεντί Κουλέ

Ορατό σχεδόν από παντού, το μεσαιωνικό φρούριο του Επταπυργίου αποτελεί το «σκοτεινό στέμμα» τής πόλης. Χτισμένο από τους Βυζαντινούς και μετασκευασμένο από τους Οθωμανούς αμέσως μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης, θα μετατραπεί τη δεκαετία τού 1890 σε φυλακή και ως τέτοια θα λειτουργήσει ώς το 1989. Το Γεντί Κουλέ αποτέλεσε συνώνυμο του τρόμου, της εξαθλίωσης και της απανθρωπιάς. Μέσα από τις πύλες του πέρασαν ποινικοί και πολιτικοί κρατούμενοι, φονιάδες και διανοούμενοι, δεσμώτες και δεσμοφύλακες, ενώ σπουδαίοι συνθέτες τού ρεμπέτικου το «ύμνησαν» στα διαχρονικά αριστουργήματά τους. Όποιος έχει επισκεφθεί τα κελιά τής απομόνωσης, στα οποία φιλοξενούνταν και οι μελλοθάνατοι πριν από την εκτέλεσή τους, μπορεί να πάρει μιαν ελάχιστη γεύση τού φόβου, της αγωνίας και της απόγνωσης που βίωναν οι έγκλειστοι.

 

03

Συμμαχικό στρατιωτικό κοιμητήριο Ζέιτενλικ

Στην οδό Λαγκαδά, στα δυτικά τής πόλης, βρίσκεται η μεγαλύτερη νεκρόπολη των Βαλκανίων, το κοιμητήριο του Ζέιτενλικ. Περισσότεροι από 22.000 στρατιώτες –οι περισσότεροι νεαρά παιδιά– αναπαύονται εκεί, θαμμένοι χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τις πατρίδες τους. Πρόκειται για ένα μέρος των νεκρών τού Μακεδονικού Μετώπου, που κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου έχασαν τη ζωή τους στον τόπο μας. Το κοιμητήριο, εκτός από τους τάφους, είναι διάσπαρτο από μνημεία και χωρίζεται σε πέντε τομείς: Γαλλικό, Βρετανικό, Σερβικό, Ιταλικό και Ρωσικό. Εντύπωση προκαλούν οι τάφοι με τα ονόματα των στρατιωτών από τις αποικίες· Ινδοκίνα, Σενεγάλη, Βόρεια Αφρική, Μαδαγασκάρη. Παραφράζοντας το γνωστό τραγούδι των χρόνων τού Μεγάλου Πολέμου, φαίνεται πως τελικά «It was a long way to Salonica».

 

04

Βυζαντινός ναός Αγίων Αποστόλων

Δύσκολο να ξεχωρίσει κάποιος έναν από τους πολλούς βυζαντινούς ναούς που υπάρχουν στη Θεσσαλονίκη. Παρ’ όλα αυτά, ο ναός των Αγίων Αποστόλων αποτελεί ένα μοναδικό κόσμημα της βυζαντινής τέχνης και αρχιτεκτονικής. Κοντά στο δυτικό τείχος, μάλλον εκτός τού βασικού τουριστικού χάρτη τής Θεσσαλονίκης, ο ναός των Αγίων Αποστόλων αποτελεί έναν ιδιαίτερο συνδυασμό υψηλής τέχνης και πνευματικότητας, απότοκο του πολιτιστικού κινήματος που χαρακτήρισε την αυτοκρατορία στα τέλη τού 13^ου και στις αρχές τού 14^ου αιώνα και έμεινε γνωστό ως «Παλαιολόγεια Αναγέννηση». Ο συνδυασμός τοιχογραφιών και ψηφιδωτών μάς φέρνει κοντά στην περίφημη Μονή τής Χώρας της Κωνσταντινούπολης, ενώ σπάνιες παραστάσεις, όπως ο χορός τής Σαλώμης, οι ψυχές των δικαίων στο χέρι Τού Θεού, η Κιβωτός τής Διαθήκης και η ρίζα τού Ιεσσαί, αποτελούν μερικά μόνον από τα εικονογραφικά παραδείγματα του ναού, τα οποία μάς υπενθυμίζουν το υψηλό καλλιτεχνικό και πνευματικό επίπεδο που είχε κατακτήσει ο βυζαντινός πολιτισμός λίγο πριν από το λυκόφως του.

 

05

Σημείο μηδέν

Μερικά μέτρα μακριά από το έφιππο άγαλμα του βασιλιά Κωνσταντίνου βρίσκεται μια μαρμάρινη πλάκα, πάνω στην οποία φιγουράρει ένα μεγάλο μηδενικό. Πρόκειται για το «σημείο μηδέν», το οποίο αποτελεί την αρχή τής χιλιομέτρησης του εθνικού οδικού δικτύου – κάτι, δηλαδή, σαν τον ομφαλό τής Θεσσαλονίκης. Άγαλμα και σημείο μηδέν βρίσκονται στην πλατεία Δημοκρατίας, που παλαιότερα ονομαζόταν πλατεία Μεταξά. Για τους Σαλονικιούς όμως είναι πάντοτε η πλατεία Βαρδαρίου, που για πολλά χρόνια αποτελούσε το κέντρο τής αγοραίας ερωτικής ζωής τής πόλης. Συμβολικά θα μπορούσε να πει κάποιος ότι όλοι οι δρόμοι που οδηγούν στη Θεσσαλονίκη καταλήγουν και εκκινούν από το αμαρτωλό Βαρδάρι…

 

06

Γενί τζαμί

Λίγο πιο πάνω από τις εντυπωσιακές βίλες τής συνοικίας των Εξοχών, στα ανατολικά τής Θεσσαλονίκης, συναντάμε το οψιμότερο τζαμί τής πόλης, το περίφημο Γενί τζαμί. Έργο τού σικελού αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι, χτίστηκε το 1902, για να αποτελέσει τον χώρο προσευχής και συνάθροισης μίας από τις πιο ενδιαφέρουσες θρησκευτικές ομάδες τής παλιάς Σαλονίκης, των Ντονμέ. Οι Ντονμέ, Εβραίοι που ασπάστηκαν οικειοθελώς το Ισλάμ τον 17^ο αιώνα, ακολουθώντας το παράδειγμα του θρησκευτικού τους ηγέτη (και αυτοαποκαλούμενου «μεσσία»), Σαμπετάη Σεβή, αποτέλεσαν μιαν ιδιότυπη θρησκευτική ομάδα που ακροβατούσε ανάμεσα στον Ιουδαϊσμό και το Ισλάμ, έχοντας όμως μοναδικά και ιδιαίτερα διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά και στοιχεία. Το Γενί τζαμί, το αριστούργημα του Ποζέλι στη Θεσσαλονίκη, αποτελεί μάλλον το πιο σημαντικό μνημείο των Ντονμέ παγκοσμίως.

 

07

Μνημείο παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου ΑΠΘ

Δεν έχει πολλά χρόνια που οι αρμόδιες αρχές αποφάσισαν να εγείρουν ένα μνημείο στον χώρο τού campus τού ΑΠΘ, για να τιμήσουν τη μνήμη των νεκρών τού παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου, που τόσο βίαια καταστράφηκε από τους ναζί και τους ντόπιους συνεργάτες τους. Περίπου μισό εκατομμύριο τάφοι αποτελούσαν την –ίσως– μεγαλύτερη εβραϊκή νεκρόπολη στον κόσμο· μια αχανής νεκροπολιτεία, αδιάψευστος μάρτυρας της μακραίωνης εβραϊκής παρουσίας στην πόλη. Μια μελαγχολική, μισοβυθισμένη στο χώμα μενορά (επτάφωτος λυχνία), μαζί με σχετικές επιγραφές, υπενθυμίζει στους φερέλπιδες φοιτητές τού ιδρύματος ότι ο ναός τής γνώσης, που είναι το πανεπιστήμιο, οικοδομήθηκε πάνω στον ιερότερο χώρο τής εβραϊκής κοινότητας, το κοιμητήριό της, συμβάλλοντας έτσι στον αγώνα τής μνήμης ενάντια στη λήθη.

 

08

Οι «Ομπρέλες» τού Γιώργου Ζογγολόπουλου

Ίσως να μην υπάρχει άλλο έργο σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα που να αγαπήθηκε τόσο πολύ από τους κατοίκους, αλλά και τους επισκέπτες μιας πόλης όσο οι «Ομπρέλες» τού Γιώργου Ζογγολόπουλου. Από τη Biennale τής Βενετίας, όπου παρουσιάστηκαν αρχικά, στη Νέα Παραλία τής Θεσσαλονίκης, οι «Ομπρέλες» αποτελούν το νεότερο τοπόσημο της πόλης. Καθημερινά, ειδικά την ώρα τού ηλιοβασιλέματος, χιλιάδες άνθρωποι φωτογραφίζουν, αλλά και φωτογραφίζονται μπροστά στις «Ομπρέλες», έχοντας για φόντο τον Θερμαϊκό και το λιμάνι τής πόλης, προσθέτοντάς τες με αυτόν τον τρόπο στον κατάλογο του «ιστορικού» των προσωπικών αναμνήσεών τους.