Κάθε μήνα, το Citymag διερευνά το αστικό τοπίο σε ολόκληρη τη χώρα: πραγματικά προβλήματα αναζητούν πραγματικές λύσεις, αποτελώντας παράλληλα πεδίο δόξης λαμπρό για καλές ιδέες που μπορούν να αλλάξουν την καθημερινότητα στις πόλεις μας.
Στη φωτογραφία εξωφύλλου: Φωτορεαλιστική απεικόνιση του νέου, πολυεπίπεδου αιθρίου με τα πράσινα δώματα, μετά την αφαίρεση μάζας από την καπναποθήκη Χατζηγεωργίου.
Η διπλωματική εργασία σχεδιασμού «Από αποθήκες καπνού σε χώρους του πανεπιστημίου: ο ανασχεδιασμός δύο καπναποθηκών στη Σταυρούπολη σε Σχολή Καλών Τεχνών» του Αλέξανδρου-Γεώργιου Χεχτ [Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ (Φεβρουάριος 2021)], με επιβλέπουσα την καθηγήτρια Μαρία Δούση, αποσκοπεί στον ανασχεδιασμό και την αξιοποίηση των μεταπολεμικών καπναποθηκών Χατζηγεωργίου και Λάτση, στην περιοχή της Τερψιθέας.
Η διπλωματική εργασία πραγματεύεται τη δυνατότητα μεταφοράς της Σχολής Καλών Τεχνών, με παράλληλη συνένωση της πλειονότητας των τμημάτων της σε ένα ενιαίο κτηριακό συγκρότημα. Το συγκρότημα περιλαμβάνει τις κύριες εκπαιδευτικές εγκαταστάσεις της σχολής, ένα κτήριο εστιών για τους φοιτούντες σε αυτήν, καθώς και ένα κτήριο με πολυχρηστικό χαρακτήρα. Για την εξυπηρέτηση του κτηριολογικού προγράμματος, η αρχιτεκτονική πρόταση εστιάζει στην επανάχρηση του κτηριακού κελύφους των καπναποθηκών Χατζηγεωργίου και Λάτση, στην περιοχή της Τερψιθέας, ενώ προτείνει και ένα νέο κτήριο.
Η σημερινή κατάσταση
Σήμερα η Σχολή Καλών Τεχνών αποτελείται από μια σειρά τμημάτων, οι εγκαταστάσεις των οποίων είναι διάσπαρτες σε ολόκληρο τον πολεοδομικό ιστό της Θεσσαλονίκης. Αυτός ο διασκορπισμός μίας κατά τα άλλα ενιαίας σχολής αποτέλεσε ένα πρώτο εφαλτήριο προβληματισμού, καθώς τα τμήματα δεν μπορούν να λειτουργήσουν συνεργατικά με ευκολία, περιλαμβάνοντας εγκαταστάσεις που, ως επί το πλείστον, δεν ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες ενός πανεπιστημιακού ιδρύματος. Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται και από τις εξωτερικές αξιολογήσεις των τμημάτων της σχολής, που αποτέλεσαν και τη βάση του κτηριολογικού προγράμματος της εν λόγω αρχιτεκτονικής πρότασης.
Η σημερινή ανάλυση της περιοχής της Τερψιθέας αναδεικνύει μια περιοχή με πολλές προοπτικές, καθώς, πέρα από σαφείς οικιστικές χρήσεις, περιλαμβάνει εκσυγχρονισμένες εκπαιδευτικές δομές και αθλητικές εγκαταστάσεις, χώρους πολιτισμού (όπως η Μονή Λαζαριστών) και χώρους μνήμης (όπως τα συμμαχικά νεκροταφεία). Παράλληλα, γειτνιάζει με δύο τέως στρατόπεδα – και, κυρίως, αυτό του Παύλου Μελά, το οποίο μετατρέπεται ήδη σε πόλο πρασίνου και πολιτισμού. Χωρικά οριοθετείται από κύριους οδικούς άξονες, όπως η οδός Λαγκαδά, η οδός Ακριτών και η Ιατρού Γωγούση. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την πρόβλεψη για στάση μετρό σε μελλοντική επέκτασή του, αναδεικνύει την ευκολία προσβασιμότητας στην τοποθεσία όπου η μελέτη προβλέπει την εγκατάσταση της σχολής.
Συγχρόνως, η επιλογή της τοποθεσίας ενισχύεται από την ύπαρξη των διάσπαρτων, κυρίως εγκαταλελειμμένων καπναποθηκών που, στην πλειονότητα τους, γειτνιάζουν με μεγάλες, αναξιοποίητες εκτάσεις, αλλά και ήδη διαμορφωμένα πάρκα. Συνεπώς, η πρόταση ενοποίησης και μετεγκατάστασης της σχολής στη συγκεκριμένη περιοχή θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί συνδυαστικά με ένα πλαίσιο αστικών αναπλάσεων και πεζοδρομήσεων και με μία ενιαία γραμμική ζώνη πρασίνου στα όρια του πολεοδομικού ιστού της Τερψιθέας, που θα αντιμετωπίζει τις αναξιοποίητες καπναποθήκες ως ενοποιημένο χωρικό σύνολο. Σε αυτό το χωρικό σύνολο θα εντάσσεται η σχολή, στην προνομιακή θέση που προσφέρουν οι καπναποθήκες Χατζηγεωργίου και Λάτση.
Η ιστορία
Η καπναποθήκη του Γεώργιου Χατζηγεωργίου ανεγέρθηκε το 1963 σε σχέδια του πολιτικού μηχανικού Πάρι Φραντζή. Η κατασκευή αναπτύσσεται σε ορθογώνια, επιμήκη, συμπαγή διάταξη στο σχήμα του οικοπέδου, με ποσοστό κάλυψης 100%. Η χαρακτηριστική καμπύλη απότμησή του ακολουθεί το περίγραμμα του οικοπέδου και του έχει προσδώσει την ονομασία «κυκλικό κτήριο». Η λειτουργία του ως καπναποθήκης υπήρξε αδιάκοπη ώς τα μέσα της δεκαετίας του 2000, ενώ πλέον το κτήριο παραμένει χωρίς χρήση. Η ογκοπλασία του κτηρίου αναπτύσσεται σε ημιυπόγειο, ισόγειο και δύο ορόφους, ενώ οι κατόψεις του οργανώνονται σε δομικό κάνναβο υποστυλωμάτων από οπλισμένο σκυρόδεμα. Σε επίπεδο όψεων, το κτήριο είναι λιτό, με μοντέρνες καταβολές, και χαρακτηρίζεται από τις οριζόντιες ταινίες που συνθέτουν τα περβάζια και τα υπέρθυρα των ανοιγμάτων – στοιχείο που του προσδίδει έντονη γραμμικότητα. Η διαχείριση των ανοιγμάτων στις όψεις αντικατοπτρίζει τη λειτουργική διαμόρφωση των κατόψεων. Έτσι, τα ανοίγματα του τελευταίου ορόφου, όπου γινόταν η επεξεργασία του καπνού, είναι μεγαλύτερα και περισσότερα, όπως και στη ζώνη των γραφείων της εταιρείας στο ισόγειο.
Η σημερινή κατάσταση του κτηρίου κρίνεται μέτρια ώς καλή, με τις φθορές να προέρχονται κατά κύριο λόγο από τις αλλοιώσεις του χρόνου.
Η καπναποθήκη Λάτση ανεγέρθηκε το 1970 για λογαριασμό του επιχειρηματία Ιωάννη Λάτση, σε σχέδια του πολιτικού μηχανικού Σάββα Φέσσα. Έχει σχεδόν κυβική διαμόρφωση ογκοπλασίας, προσαρμοσμένη στο ορθογωνικό οικόπεδο, το οποίο αφήνει πέραν του ημίσεώς του αδόμητο. Για το ίδιο κτήριο υπήρξε αξιόλογη αρχιτεκτονική μελέτη του αρχιτέκτονα Λέανδρου Ζωίδη, που ουδέποτε υλοποιήθηκε. Το κτήριο μπορεί να χαρακτηριστεί ως μοντέρνο, με όψιμα στοιχεία αρτ ντεκό. Χρησιμο- ποιήθηκε αποκλειστικά για την αποθήκευση καπνών, έ- μεινε για ένα διάστημα αναξιοποίητο (μετά την παύση της καπνεμπορικής δραστη- ριότητας) και πλέον στεγάζει το Τμήμα Κινηματογράφου της Σχολής Καλών Τεχνών.
Η υπάρχουσα κατάσταση δεν βασίζεται στα αρχικά σχέδια που είχαν κατατεθεί στην πολεοδομία, τα οποία δεν ακολουθήθηκαν στο ακέραιο. Με εξαίρεση τη διατήρηση ορισμένων μορφολογικών στοιχείων της μελέτης, το κτήριο τροποποιήθηκε ελαφρά και προστέθηκαν δύο επιπλέον όροφοι. Και σ’ αυτήν την περίπτωση ακολουθείται η χαρακτηριστική τυπολογία των καπναποθηκών σε επίπεδο κάτοψης, η οποία είναι τετράγωνη και οργανώνεται σε δομικό κάνναβο υποστυλωμάτων από οπλισμένο σκυρόδεμα. Το κεντρικό κλιμακοστάσιο παραλαμβάνει κατακόρυφος πυλώνας, που σηματοδοτείται με μικρή απόληξη στο δώμα και ένα κατακόρυφο άνοιγμα στην ανατολική όψη.
Η σημερινή κατάσταση του κτηρίου είναι καλή λόγω αποσπασματικών επεμβάσεων συντήρησης, αλλά ογκοπλαστικά διαφοροποιείται αρκετά από την αρχική πρόταση, καθώς με την προσθήκη επιπλέον ορόφων διαταράσσεται η πρόθεση οριζόντιας γραμμικότητας. Παράλληλα, η διάνοιξη νέων ανοιγμάτων τροποποιεί ώς έναν βαθμό την αρχική σχεδιαστική σύλληψη.
Η πρόταση
Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα πρωτογενή δεδομένα, η σχεδιαστική πρόταση του νέου συγκροτήματος αναπτύσσεται στη βάση ενός πλέγματος προβληματισμών και σχεδιαστικών προθέσεων, που συμπυκνώνονται στα εξής:
Ο δομικός κάνναβος που οργανώνει όλο το δομημένο, αλλά και αδόμητο περιβάλλον του σημείου επέμβασης και ορίζει τέσσερα συμμετρικά τετράγωνα και προκαθορισμένες αναλογίες.
Η ενσωμάτωση στη σύνθεση του φυσικού πρασίνου, το οποίο η εξάντληση του συντελεστή δόμησης, η συμπαγής ογκοπλασία και η συνολική σχέση δομημένου-αδόμητου στερεί από τα υφιστάμενα κτήρια.
Το ξύλο, που αποτελεί ένα γήινο υλικό, εντασσόμενο σε βιομηχανικό κέλυφος λειτουργεί ως υπόμνηση των ξύλινων «κρεβατιών» όπου αποθηκεύονταν τα δεμάτια του καπνού, αλλά και των παλετών με τις οποίες τα μετέφεραν.
Η διαφάνεια και η ημιδια- φάνεια ως στοιχεία που αποδίδουν διαμπερότητα και φυσικό φωτισμό σε υφιστά- μενα κελύφη που στερούνται ανοιγμάτων (άρα, είναι εσωστρεφή) και εμποδίζουν την ομαλή μετάβαση των παλαιών κελυφών στη νέα τους χρήση (εικόνα 6).
Η εισαγωγή της έννοιας της μεταβλητότητας, ώστε να εξυπηρετείται η διάδραση μεταξύ των φοιτητών και η προσαρμοστικότητα των χώρων, ανάλογα τις ανάγκες που καλούνται να εξυπηρετήσουν (εικόνα 7).
Η έννοια του κάδρου ως σχεδιαστικής πρακτικής που συγκεκριμενοποιεί τη σχέση ανάμεσα στο μέσα και το έξω και πλάθει σκηνικά και οριοθετημένες οπτικές φυγές, έννοιες που διατρέχουν όλες τις οπτικές τέχνες. Ως επακόλουθο προκύπτει η αρχιτεκτονική πρόθεση δημιουργίας διαφορετικών οπτικών φυγών μέσω σύνθεσης πολλαπλών επιπέδων θέασης, έτσι ώστε σχεδόν κάθε σημείο του κτηρίου να λειτουργεί ως εν δυνάμει σκηνή ή βάθρο έκθεσης (εικόνα 5).
Η μετουσίωση των προαναφερθέντων κομβικών ζητημάτων και εννοιών σε σχεδιαστική πρακτική οδήγησε, εν τέλει, στην απόδοση μίας ενιαίας αρχιτεκτονικής πρότασης. Σε αυτήν επιλέγεται ως κυριότερη πρακτική η αφαίρεση μάζας από το κέντρο της κατά περίπτωση ογκοπλασίας, με τη δη- μιουργία ενός πυρήνα που είτε ενσωματώνει κάποια κύρια λειτουργία είτε διαμορφώνεται σε αίθριο (εικόνα 1).
Γύρω από τον εκάστοτε πυρήνα ξεδιπλώνονται όλες οι λοιπές λειτουργίες, αναδιατάσσεται η σχέση δομημένου-αδόμητου και ορίζεται η σχέση των κτηρίων με το περιμετρικό αστικό τοπίο. Σε κάθε περίπτωση, ο πυρήνας αυτός ενσωματώνει, είτε στο εσωτερικό του είτε στο δώμα του, το στοιχείο του πρασίνου και επιτρέπει στα παλιά κτηριακά κελύφη να εξυπηρετήσουν τις νέες χρήσεις που τους αποδίδονται (εικόνα 9). Παράλληλα, όσο το συγκρότημα αυξάνεται καθ’ ύψος τόσο πληθαίνουν και οι επιφάνειες πρασίνου, ώστε, εν τέλει, το τμήμα του δομημένου περιβάλλοντος με φύτευση να υπερτερεί των σκληρών επιφανειών (εικόνα 2).
Οι εξωτερικές όψεις του συγκροτήματος συνολικά αποτυπώνουν τη διάθεση αξιοποίησης κοινών χειρισμών, ώστε αυτό να λογίζεται ως ολότητα (εικόνα 8). Η διαφοροποίηση αξιοποιείται κυρίως όπου υπάρχει σαφής λειτουργικός διαχωρισμός. Ως χειρισμός ομαδοποίησης των κτηρίων λογίζεται και η ενσωμάτωση των ξύλινων όγκων-πλαισίων, που στοχεύουν στην επισήμανση, τη διαμπερότητα, τη διασύνδεση και την αποτύπωση λειτουργικής διαφοροποίησης.
Ο επιχρωματισμός των τμημάτων των παλιών όψεων στις καπναποθήκες με την ίδια γκρι απόχρωση αποτελεί επίσης στοιχείο ταύτισης μεταξύ τους και διαχωρισμού με τις προσθήκες. Ο διαχωρισμός επιτονίζεται από τη σχεδιαστική επιλογή της σκοτίας στα σημεία όπου η προσθήκη ακολουθεί το περίγραμμα του παλαιού κελύφους και της εκβολής όπου ο προστιθέμενος όγκος ξεπερνάει το περίγραμμα αυτό.
Η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του συγκροτήματος εντάσσεται στο πλαίσιο της συνολικής αναδιαμόρφωσης της περιμετρικής ζώνης του πολεοδομικού συγκροτήματος της Τερψιθέας, με σκοπό την ενοποίηση των καπναποθηκών και τη συνολική ανάδειξή τους. Οι δρόμοι προς το νέο πάρκο και εντός του συγκροτήματος πεζοδρομούνται και μετατρέπονται σε δενδρόφυτες διαδρομές. Η δε ελαφρά υποβάθμιση του φυσικού εδάφους στην περίμετρο και το εσωτερικό του συγκροτήματος διαχωρίζει διακριτικά τον περιβάλλοντα χώρο της σχολής από το υπόλοιπο δημόσιο αστικό πράσινο (εικόνα 10). Επιπλέον, διαμορφώνονται δύο πλατείες με σκληρό δάπεδο στην κυκλική απόληξη της καπναποθήκης Χατζηγεωργίου και στο κέντρο του συγκροτήματος. Οι πλατείες περιστοιχίζονται από κερκίδες, με σκοπό την ανάπτυξη υπαίθριων δράσεων, ενώ χαράσσονται διαδρομές που οδηγούν στις κύριες εισόδους των κτηρίων (εικόνα 3).
Καταληκτικά, το εν λόγω σχεδιαστικό εγχείρημα φιλοδοξεί να προτείνει ένα νέο, πιο διαδραστικό, ρευστό και σύγχρονο μοντέλο εκπαιδευτικής δραστηριότητας, με έμφαση στη διάδραση, την επικοινωνία, την προσαρμογή του χώρου στην εκπαιδευτική θεματολογία και τη λειτουργική διασύνδεση της φοίτησης με ποικιλία άλλων, συμπληρωματικών δραστηριοτήτων, στο πλαίσιο μιας εξωστρεφούς εσωστρέφειας (εικόνα 4). Και όλα αυτά στη βάση της δημιουργικής αναπροσαρμογής και δραστικής επαναφοράς στο σήμερα παλαιών βιομηχανικών κελυφών, που εκ πρώτης όψεως μπορεί να μοιάζουν άκαιρα και δυσλειτουργικά, μπορούν όμως να επαναπροσδιορίσουν τη θέση τους στις σύγχρονες απαιτήσεις της ανθρώπινης διαβίωσης.
